Przejdź do zawartości

Wikipedysta:CFCF/brudnopis/Stwardnienie rozsiane

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Multiple sclerosis
Ilustracja
Demielinizacja w stwardnieniu rozsianym. Barwienie immunohistochemiczne na CD68 ujawnia makrofagi (brązowe) w miejscu zmiany (oryginalne powiększenie 1:100).
Klasyfikacje
DiseasesDB

8412

OMIM

126200

MedlinePlus

000737

MeSH

D009103

Stwardnienie rozsiane (łac. "sclerosis multiplex", SM; ang. "multiple sclerosis", MS), jest chorobą zapalną, w której dochodzi do uszkodzenia otoczek mielinowych komórek nerwowych w mózgu i rdzeniu kręgowym. Uszkodzenie to zaburza komunikację między elementami układu nerwowego, co daje o sobie znać różnymi przesłankami i objawami,[1][2] włączając problemy fizyczne, poznawcze,[2] a czasem także psychiatryczne.[3] Stwardnienie rozsiane może przybrać różne formy; nowe objawy mogą występować w odizolowanych atakach (ataki są nawracające) lub przybierać na sile w miarę upływu czasu (forma progresywna).[4] Objawy mogą całkowicie ustąpić między poszczególnymi atakami, jednak w miarę postępowania choroby może dojść do trwałych uszkodzeń neurologicznych.[4]

Choć przyczyny SM nie są znane, podejrzewa się, że istniejącym mechanizmem choroby jest uszkodzenie układu immunologicznego lub niewydolność komórek wytwarzających mielinę.[5] Za przyczyny podaje się m.in. czynniki genetyczne i środowiskowe, np. zakażenie.[2][6] SM diagnozuje się na postawie przesłanek i objawów zgłaszanych przez pacjenta oraz wyników przeprowadzonych badań.

Nie istnieje lek na SM. Terapia ma na celu polepszenie funkcjonowania po ataku i zapobieganie nowym atakom.[2] Leki stosowane w terapii SM, nawet jeśli są dość skuteczne, mogą mieć niepożądane skutki i być źle tolerowane przez pacjentów. Wielu z nich stosuje terapie alternatywne mimo braku dowodów na ich skuteczność. Długoterminowa skuteczność leczenia jest trudna do przewidzenia. Leczenie ma zazwyczaj większą skuteczność wśród kobiet, osób u których choroba objawiła się we wcześnie, osób z remisyjną postacią choroby oraz tych, które początkowo nie doświadczyły wielu ataków.[7] Oczekiwana dalsza długość trwania życia osób ze stwardnieniem rozsianym jest niższa o 5 do 10 lat w porównaniu z resztą populacji.[1]

Zgodnie ze stanem na 2008 r. liczba osób z SM na całym świecie wynosiła od 2 a 2,5 milionów osób, jednak choroba w różnym stopniu dotyka poszczególne populacje.[8] SM zazwyczaj dotyka osób między 20 a 50 rokiem życia, przy czym kobiety są dwukrotnie bardziej narażone niż mężczyźni.[9] Nazwa choroby sclerosis multiplex odnosi się do blizn (sclerae – lepiej znane jako płytki lub zmiany patologiczne) występujących zwłaszcza w substancji białej mózgu i rdzenia kręgowego.[10] SM po raz pierwszy opisał Jean-Martin Charcot w 1868 r.[10] Obecnie trwają prace nad wieloma formami terapii i sposobów diagnozowania choroby.

Przesłanki i objawy

[edytuj | edytuj kod]
Główne objawy SM

SM może wywoływać całą gamę objawów, najczęściej problemy w funkcjonowaniu autonomicznego układu nerwowego, problemy z widzeniem, trudności w poruszaniu się i koordynacji ruchowej oraz zaburzenia czuciowe.[1] Swoiste objawy są uzależnione od lokalizacji miejsc uszkodzeń tkanki nerwowej. Mogą one obejmować zanik czucia powierzchniowego lub parestezję (inaczej czucie opaczne) np. mrowienie, drętwienie lub „przebiegnięcie prądu”; osłabienie mięśni, mimowolny skurcz mięśni, spazm mięśni lub trudności w poruszaniu się. Do innych objawów należą także: trudności w koordynacji ruchowej i utrzymaniu równowagi (ataksja); zaburzenia mowy lub połykania, problemy z widzeniem (oczopląs, zapalenie nerwu wzrokowego lub podwójne widzenie), zmęczenie, ostre lub przewlekłe zespoły bólowe, zaburzenia zwieraczy, zaparcia i wiele innych.[1] Powszechne są także upośledzenia poznawcze i problemy emocjonalne, takie jak depresja i chwiejność emocjonalna.[1] Zjawisko Uhthoffa, czyli zaburzenia widzenia występujące przy wzroście temperatury ciała, oraz objaw Lhermitte'a polegający na poczuciu „prądu elektrycznego” rozprzestrzeniającego się w dół kręgosłupa przy zgięciu głowy ku dołowi, są w szczególności charakterystyczne dla SM.[1] Stopień zaawansowania i niepełnosprawności na skutek choroby mierzy się głównie za pomocą rozszerzonej skali niepełnosprawności (ang. Expanded Disability Status Scale, EDSS). Stosuje się także inne metody, takie jak złożona skala stanu sprawności w stwardnieniu rozsianym, która jest coraz częściej wykorzystywana w badaniach.[11][12][13]

W 85% przypadków choroba rozpoczyna się od wystąpienia pojedynczego objawu przez szereg dni, przy czym u 45% chorych są to zaburzenia ruchowe bądź czuciowe, u 20% of występuje zapalenie nerwu wzrokowego, a u 10% objawy są związane z zaburzeniem funkcjonowania pnia mózgu. U pozostałych 25% chorych występuje więcej niż jedno z opisanych zaburzeń.[14] Początkowo przebieg objawów może mieć dwojaki charakter: może wystąpić nagłe nasilenie objawów trwające od kilku dni do kilku miesięcy (zwane nawrotami, rzutami, zaostrzeniem, atakami), po których następuje okres poprawy (w 85% przypadków) lub postępujące pogarszanie się stanu chorego bez okresów stabilizacji (10-15% przypadków).[9] Powyższe dwie postacie przebiegu mogą również występować z połączeniu[4] lub też choroba może przybierać postać rzutowo-remisyjną, która potem przekształca się w formę postępującą.[9] Nawrotów choroby nie da się przewidzieć i występują one bez ostrzeżenia.[1] Zaostrzenie choroby rzadko występuje częściej niż dwa razy w roku.[1] W niektórych przypadkach nawroty mogą być poprzedzone powszechnymi czynnikami i mogą występować częściej wiosną i latem.[15] W podobny sposób występuje wzmożona podatność na infekcje wirusowe, takie jak przeziębienie, grypa lub wirusowe zakażenia przewodu pokarmowego.[1] Stres może również wywołać atak choroby.[16] Ciąża zmniejsza ryzyko wystąpienia nawrotów choroby, jednak wzrasta ono podczas pierwszych miesięcy po porodzie.[1] Ogólnie rzecz biorąc, ciąża wydaje się nie mieć wpływu na przyszły stopień niepełnosprawności.[1] Wiele wydarzeń powoduje częstszego występowania rzutów choroby; należą do nich szczepienia, karmienie piersią,[1] obrażenia fizyczne,[17] i zjawisko Uhthoffa.[15]

Przyczyny

[edytuj | edytuj kod]

Przyczyny SM nie są znane, uważa się jednak, że choroba występuje na skutek połączenia czynników środowiskowych, takich jak czynniki zakażenia i uwarunkowania genetyczne.[1] Niektóre teorie wykorzystują dane statystyczne do opracowania możliwych wyjaśnień występowania choroby, jednak żadna z nich nie jest rozstrzygająca. Istnieje szereg środowiskowych czynników ryzyka; część z nich jest w pewnym do pewnego stopnia modyfikowalna, jednak potrzeba dalszych badań, aby ustalić, czy ich wyeliminowanie może zapobiegać wystąpieniu choroby.[18]

Występowanie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

SM występuje częściej u osób żyjących na obszarach oddalonych od równika, choć istnieją od tego wyjątki.[1][19] Należą do nich grupy etniczne, takie jak Lapończycy, Indianie, kanadyjscy Huteryci, Maorysi,[20] i kanadyjscy Inuici,[9] u których podatność na zachorowanie na SM jest niższa, a także grupy o podwyższonej zachorowalności żyjące blisko równika, jak Sardyńczycy,[9] Palestyńczycy i Parsowie.[20] Przyczyny zależności geograficznej nie są znane.[9] Choć gradient północny i południowy chorobowości zmniejsza się,[19] w 2010 r. wciąż był obecny.[9]

SM występuje częściej w regionach z ludnością północnoeuropejską [1] a odchylenia geograficzne mogą odzwierciedlać rozmieszczenie tej grupy podwyższonego ryzyka na świecie.[9] Zmniejszona ekspozycja na słońce skutkująca obniżeniem produkcji witaminy D jest również brana pod uwagę jako czynnik ryzyka.[21][22] Tę hipotezę może potwierdzać związek zapadalności na SM a porą roku w chwili narodzin, ponieważ u osób z półkuli północnej urodzonych w listopadzie występuje mniejsza zapadalność na stwardnienie rozsiane niż u osób urodzonych w maju.[23] Czynniki środowiskowe mogą odgrywać rolę w trakcie dzieciństwa, a kilka badań potwierdza, że osoby, które przeprowadzą się do innego regionu świata przed ukończeniem 15 roku życia, mają charakterystyczny dla nowego regionu stopień zachorowalności. Jeżeli migracja ma miejsce po ukończeniu 15 roku życia, osoba zachowuje stopień zachorowalności charakterystyczny dla kraju ojczystego.[1][18] Istnieją dowody, że efekt wywołany przez migrację może jednak występować u osób powyżej 15 roku życia.[1]

Genetyka

[edytuj | edytuj kod]
Region HLA (ludzkich antygenów leukocytarnych) chromosomu 6. Zmiany w tym obszarze zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia SM.

SM nie jest uważane za chorobę dziedziczną, jednak udowodniono, że szereg zmian genetycznych zwiększa ryzyko zachorowania.[24] Jest ono wyższe wśród krewnych chorego, szczególnie wśród bliskich krewnych.[2] W przypadku 30% bliźniąt jednojajowych obie osoby zapadają na chorobę, podczas gdy odsetek ten wynosi ok. 5% u bliźniąt dwujajowych i 2,5% w przypadku rodzeństwa przyrodniego.[1][2][25] Jeżeli oboje rodziców choruje na SM, prawdopodobieństwo, że ich dzieci również będą chore, jest 10 razy wyższe niż statystyczne.[9] SM jest również częściej spotykane wśród niektórych grup etnicznych.[26]

Swoiste geny, które zostały powiązane z występowaniem SM, obejmują różnice w systemie ludzkich antygenów leukocytarnych (HLA) – grupie genów w chromosomie 6, na którym znajduje się główny układ zgodności tkankowej (MHC).[1] Od ponad trzydziestu lat wiadomo jest, że zmiany w obszarze HLA są związane z podatnością;[27] ponadto ten sam obszar został powiązany z rozwojem chorób autoimmunologicznych, takich jak cukrzyca typu 1 i toczeń rumieniowaty układowy.[27] Najbardziej spójnym odkryciem jest związek między stwardnieniem rozsianym a allelami określanymi jako DR15 i DQ6.[1] Inne loci okazały się mieć skutek ochronny, np. HLA-C554 i HLA-DRB1*11.[1] Szacuje się, że zmiany w HLA są odpowiedzialne za 20-60% predyspozycji genetycznych.[27] Inne współczesne metody (badania asocjacyjne całego genomu) doprowadziły do odkrycia przynajmniej dwunastu innych genów poza locus HLA, które w mniejszym stopniu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia stwardnienia rozsianego.[27]


Czynniki zakaźne

[edytuj | edytuj kod]

O wywoływanie SM podejrzanych jest wiele mikroorganizmów, choć żadna z teorii nie została potwierdzona.[2] Przeprowadzka w młodym wieku z jednego punktu świata do innego wpływa na późniejsze zagrożenie zachorowaniem na SM.[6] Możliwe, że związane jest to z tym, że za określony rodzaj zakażenia odpowiedzialny jest powszechnie występujący mikroorganizm, a nie mikroorganizm występujący rzadko.[6] Sugerowane mechanizmy obejmują hipotezę higieniczną oraz hipotezę rozpowszechnienia. Hipoteza higieniczna zakłada, że wystawienie na działanie czynników sprzyjających chorobie na wczesnym etapie życia może mieć charakter ochronny a choroba może być odpowiedzią na późne wystawienie na działanie wspomnianych czynników.[1] Hipoteza rozpowszechnienia zakłada, że choroba wynika z działania czynnika zakaźnego występującego w rejonach, gdzie SM jest powszechną i przewlekłą chorobą niewywołującą u zakażonych żadnych objawów. W niewielkiej ilości przypadków i dopiero po wielu latach dochodzi do demielinizacji.[6][28] Hipoteza higieniczna spotkała się z większym poparciem niż hipoteza rozpowszechnienia.[6]

Dowody świadczące o tym, że chorobę wywołuje wirus obejmują: obecność prążków oligoklonalych w mózgu oraz płynie mózgowo-rdzeniowym u większości osób chorych na SM, związek pomiędzy wirusem a występującym u ludzi demielinizacyjnym zapaleniem mózgu i rdzenia oraz występowanie demielinizacji u zwierząt na skutek zakażenia wirusowego.[29] Herpeswirusy są potencjalnymi kandydatami. Osoby, które nigdy nie zaraziły się wirusem Epsteina-Barr znajdują się w grupie obniżonego ryzyka, podczas gdy osoby młode znajdują się w grupie wyższego ryzyka niż osoby, które zostały nim zakażone w młodszym wieku.[1][6] Niektórzy uważają, że powyższa teoria jest sprzeczna z hipotezą higieniczną, ponieważ osoby niezakażone wychowywały się prawdopodobnie w bardziej higienicznym środowisku;[6] inni jednak uważają, że teorie są ze sobą zgodne, ponieważ pierwszy kontakt z odpowiedzialnym za chorobę wirusem na stosunkowo późnym etapie życia może stanowić przyczynę choroby.[1] Inne powiązane choroby obejmują odrę, świnkę oraz różyczkę.[1]

Inne

[edytuj | edytuj kod]

Palenie zostało również uznane za niezależny czynnik zagrożenia związany z SM.[21] Stres może być czynnikiem zagrożenia, choć dowody na to wskazujące są niewystarczające.[18] Ocenie poddano również wystawienie na działanie czynników związanych z pracą oraz toksynami, głównie rozpuszczalnikami, ale nie uzyskano żadnych dowodów.[18] Szczepienia zostały przebadane pod kątem czynników wywołujących chorobę, ale w większości badań stwierdzono brak związku.[18] Oceniono inne możliwe czynniki zagrożenia takie jak dieta oraz przyjmowanie hormonów, ale dowody na ich związek z chorobą są „nieliczne i nieprzekonujące”.[21] Dna moczanowa występuje w mniejszej ilości przypadków, niż można było się spodziewać. U osób chorych na SM stwierdzono obniżony poziom kwasu moczowego. Stanowi to podstawę teorii, według której kwas moczowy ma działanie ochronne, choć jego dokładna rola pozostaje nieznana.[30]

Patofizjologia

[edytuj | edytuj kod]

Trzy główne cechy SM to powstawanie zmian patologicznych w ośrodkowym układzie nerwowym (nazywane są często płytkami), zapalenie oraz niszczenie osłonek mielinowych neuronów. Cechy te współgrają ze sobą w skomplikowany i nie do końca wyjaśniony sposób powodując rozpad tkanek nerwowych, co jednoznaczne jest z wystąpieniem objawów choroby.[1] Co więcej, uważa się, że SM ma charakter autoimmunologiczny, ponieważ rozwija się w wyniku interakcji kodu genetycznego osoby oraz bliżej nieokreślonych czynników środowiskowych.[2] Uszkodzenia, przynajmniej w pewnej części, wynikają z działania układu immunologicznego na układ nerwowy.[1]

Zmiany patologiczne

[edytuj | edytuj kod]
Demielinizacja w przypadku SM. Widoczne dzięki barwieniu mieliny metodą Klüvera-Barrera odbarwienie oznacza miejsce wystąpienia zmiany patologicznej (Oryginalna skala 1:100).

Nazwa sclerosis multiplex wiąże się z bliznami (sclerae – znanymi jako płytki lub zmiany patologiczne), które powstają w obrębie układu nerwowego. Wspomniane zmiany patologiczne najczęściej wpływają na istotę białą w nerwie wzrokowym, pniu mózgu, jądrach podstawnych i rdzeniu kręgowym lub drogi istoty białej w pobliżu bocznej części komór.[1] Zadaniem komórek istoty białej jest przesyłanie sygnałów pomiędzy obszarami występowania istoty szarej, gdzie dochodzi do przetwarzania informacji, a pozostałymi częściami organizmu. Rzadko kiedy w proces włączony jest obwodowy układ nerwowy.[2]

SM wiąże się z utratą oligodendrocytów – komórekodpowiedzialnych za tworzenie i podtrzymywanie warstwy tłuszczu znanej jako otoczka mielinowa, której funkcją jest wspieranie neuronów w zakresie przesyłania sygnału elektrycznego (potencjał czynnościowy).[1] Prowadzi to do zmniejszenia grubości lub całkowitego zaniku mieliny oraz, wraz z rozwojem choroby, zaniku aksonów neuronów. W związku z zanikiem mieliny neurony tracą możliwość przekazywania sygnałów elektrycznych.[2] We wczesnej fazie choroby dochodzi do procesu regeneracyjnego zwanego remielinizacją, ale oligodendrocyty nie są w stanie całkowicie odbudować komórek osłony mielinowej.[31] Powtarzające się ataki mogą doprowadzić do obniżenia skuteczności remielinizacji do czasu aż uszkodzone neuryty zostaną otoczone zbliznowaciał�� płytką.[31] Blizny są przyczyną objawów, a w czasie ataków MRI (obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego) często pozwala zauważyć więcej niż dziesięć nowych płytek.[1] Świadczy to o tym, że mózg nie jest w stanie naprawić dużej liczby zmian patologicznych bez poważnych konsekwencji.[1] Innym procesem związanym z powstawaniem zmian patologicznych jest patologiczne zwiększenie liczby astrocytów wynikające ze zniszczenia najbliższych neuronów.[1] Opisano wiele modeli powstawania zmian patologicznych.[32]

Stan zapalny

[edytuj | edytuj kod]

Drugim, obok demielinizacji, objawem choroby jest stan zapalny. Zgodnie z opisem immunologicznym przyczyną zapalenia są limfocyty T, które są limfocytami odgrywającymi istotną rolę w zakresie ochrony organizmu.[2] Limfocyty T dostają się do mózgu w wyniku zaburzenia bariery krew-mózg. Rozpoznają one mielinę jako ciało obce i atakują ją, dlatego też zwane są również „limfocytami autoreaktywnymi”.[1]

Atak mieliny rozpoczyna proces zapalny, którego celem są inne komórki związane z odpornością oraz uwolnienie rozpuszczalnych czynników takich jak cytokiny oraz przeciwciała. Dalszy rozpad bariery krew-mózg jest z kolei przyczyną wielu innych szkodliwych procesów takich jak opuchlizna, aktywacja makrofagów oraz aktywacja cytokinów oraz innych niszczących białek.[2] Stan zapalny może ograniczyć przekazywanie informacji pomiędzy neuronami na co najmniej trzy sposoby.[1] Rozpuszczalne czynniki mogą uniemożliwić neurotransmisję przez nienaruszone neurony. Wspomniane czynniki mogą być przyczyną utraty mieliny lub całkowitego rozpadu aksonów.[1]

Bariera krew-mózg stanowi część układu naczyń włosowatych, która uniemożliwia przedostawanie się limfocytów T do ośrodkowego układu nerwowego. Bariera może stać się nieskuteczna w odniesieniu do wspomnianych komórek w wyniku zakażenia wirusowego lub bakteryjnego. Po regeneracji, zazwyczaj po ustąpieniu zakażenia, limfocyty T mogą pozostać wewnątrz mózgu.[2]

Diagnoza

[edytuj | edytuj kod]
Animacja pokazująca wzrost liczby patologicznych zmian mózgu w czasie i przestrzeni przy użyciu comiesięcznych badań MRI odbywających się przez rok

Stwardnienie rozsiane jest zazwyczaj rozpoznawane w oparciu o przesłanki i objawy w połączeniu z diagnostyką obrazową oraz badaniami laboratoryjnymi.[14] Choroba może być trudna do potwierdzenia, zwłaszcza na wczesnym etapie, ponieważ przesłanki i objawy mogą być zbliżone do tych związanych z innymi chorobami.[1][33] Kryteria McDonalda skupiające się na klinicznych, laboratoryjnych i radiologicznych dowodach świadczących o zmianach patologicznych w różnym czasie i różnych miejscach są najczęściej wykorzystywaną metodą diagnostyczną,[8] choć największe znaczenie historyczne mają kryteria Schumachera i Posera.[34] Choć powyższe kryteria pozwalają na diagnostykę nieinwazyjną, niektórzy twierdzą, że jedynym pewnym dowodem jest autopsja lub biopsja, podczas której wykrywane są typowe dla SM zmiany patologiczne.[1][35][36]

Dane kliniczne mogą być wystarczające do zdiagnozowania SM, jeżeli osoba cierpiała w przeszłości na różne problemy neurologiczne typowe dla tej choroby.[35] W przypadku osób zwracających się z prośbą o pomoc medyczną po jednym ataku w celu postawienia diagnozy konieczne jest przeprowadzanie innych badań. Najczęściej wykorzystywanymi narzędziami diagnostycznymi jest neuroobrazowanie, analiza płynu mózgowo-rdzeniowego oraz potencjały wywołane. Obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego mózgu oraz rdzenia kręgowego może pomóc w określeniu punktów demielinizacji (zmian patologicznych oraz płytek). Gadolin może być podawany dożylnie jako środek kontrastowy pozwalający wykryć aktywne płytki oraz, na drodze eliminacji, potwierdzić istnienie wcześniejszych zmian patologicznych niezwiązanych z objawami obecnymi w czasie badania.[35][37] Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego pozyskanego za pomocą nakłucia lędźwiowego pozwala zdobyć dowody świadczące o przewlekłym stanie zapalnym ośrodkowego układu nerwowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy za pomocą elektroforezy badany jest pod kątem prążków oligoklonalnych IgG, które są objawami zapalenia u 75-85% chorych na SM.[35][38] Układ nerwowy w czasie SM może reagować w sposób opóźniony na stymulację nerwu wzrokowego oraz nerwów czuciowych w związku z demielinizacją wspomnianych dróg. Reakcja mózgu może być zbadana przy użyciu wzrokowego lub czuciowego potencjału wywołanego.[39]

Przebieg kliniczny

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój podtypów SM

Opisano kilka podtypów, wzorców rozwoju choroby. Aby przewidzieć przebieg schorzenia w przyszłości, podtypy bazują na przebiegu choroby w przeszłości. Są one istotne nie tylko ze względu na rokowanie, ale również w celu ustalenia sposobu leczenia. W 1996 roku Narodowe Stowarzyszenie Stwardnienia Rozsianego (ang. National Multiple Sclerosis Society) w USA opisało cztery następujące postacie schorzenia:[4]

  1. rzutowo-remisyjne,
  2. wtórnie postępujące,
  3. pierwotnie postępujące
  4. postępująco-rzutowe.

Podtyp rzutowo-remisyjny charakteryzuje się występowaniem nieprzewidzianych nawrotów choroby po których następują miesiące lub lata względnej stabilizacji (remisja) bez nowych objawów choroby. Deficyty występujące podczas ataków mogą ustąpić lub skutkować problemami. Drugi przypadek występuje w około 40 % ataków i jest tym częstszy im dłużej osoba cierpi na to schorzenie.[1][14] Tak wygląda początkowy przebieg u 80% pacjentów chorujących na SM.[1] Jeżeli deficyty zawsze ustępują między atakami, schorzenie to czasami nazywamy „łagodną postacią SM”,[40] mimo że na dłuższą metę rozwinie się jeszcze pewien stopień niepełnosprawności.[1] Z drugiej strony, termin postać Marburga stwardnienia rozsianego stosuje się, kiedy opisuje się ludzi chorych na SM, u których w krótkim okresie czasu wystąpił znaczący stopień niepełnosprawności.[41] Podtyp rzutowo-remisyjny zwykle zaczyna się klinicznie izolowanym zespołem objawów (ang. clinically isolated syndrome, CIS). W przypadku CIS pacjent ma ataki przypominające demielinizację, ale kryteria rozpoznania SM u chorego nie są spełnione.[1][42] SM w późniejszym czasie rozwija się u 30 do 70% pacjentów cierpiących na CIS.[42]

Akson z otoczką mielinową

Postać wtórnie postępująca SM występuje u ok. 65% pacjentów z postacią rzutowo-remisyjną, u których między ostrymi atakami dochodzi ostatecznie do postępującego pogorszenia objawów neurologicznych bez żadnych określonych okresów remisji.[1][4] Od czasu do czasu mogą wystąpić nawroty choroby i nieznaczne remisje.[4] Najczęściej zmiana z postaci rzutowo-remisyjnej występującej na początku choroby we wtórnie postępującą trwa najczęściej 19 lat.[43] Postać pierwotnie postępująca występuje u ok. 10–20% pacjentów, u których po pierwszych objawach choroby nie obserwuje się remisji.[44][14] Ta postać choroby charakteryzuje się postępującą niepełnosprawnością na początku schorzenia, a remisja i poprawa mogą nie nastąpić lub mogą być tylko sporadyczne i nieznaczne.[4] Początek postaci pierwotnie postępującej SM występuje zazwyczaj w późniejszym wieku niż w przypadku postaci rzutowo-remisyjnej. Podobny jest do wieku, w którym zazwyczaj zaczyna się postać wtórnie postępująca w postaci rzutowo-remisyjnej SM i jest to około 40 rok życia.[1]

U pacjentów z postacią postępująco-rzutową występuje stałe pogarszanie się objawów neurologicznych z początkiem choroby, a także wyraźne nakładające się ataki. Jest to najrzadziej występująca postać ze wszystkich podtypów.[4]

Opisano rzadkie typy SM do których należą choroba Devica, stwardnienie koncentryczne Balo, choroba Schildera i postać Marburga stwardnienia rozsianego. Prowadzona jest dyskusja na temat tego, czy są to odmiany SM czy różne jednostki chorobowe.[45] Stwardnienie rozsiane zachowuje się inaczej u dzieci, gdyż postać postępująca występuje po dłuższym okresie czasu.[1] Niemniej jednak średnia wieku u dzieci zapadających na tę postać choroby jest nadal niższa niż zwykle u dorosłych.[1]

Postępowanie z chorym

[edytuj | edytuj kod]

Pomimo faktu, że nie ma znanego leku na stwardnienie rozsiane, niektóre terapie okazały się pomocne. Zasadniczym celem terapii jest przywrócenie funkcji po ataku choroby, zapobieganie nowym atakom i niesprawności. Tak, jak w przypadku każdego leczenia, stosowanie leków u pacjentów z SM ma kilka działań niepożądanych. Niektórzy ludzie prowadzą leczenie alternatywne, mimo że nie ma wystarczającej ilości dowodów na jego skuteczność.

Ostre ataki

[edytuj | edytuj kod]

Podczas ataków objawowych typowa terapia polega na podaniu wysokich dawek kortykostroidów dożylnych, jak np. metylprednizolonu,[1] z kortykosteroidami doustnymi, które wydają się mieć podobną skuteczność i być równie bezpieczne.Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Przypisy bez podanej nazwy muszą mieć treść. Leczenie kortykosteroidami w zasadzie skutecznie łagodzi objawy jedynie na krótką metę i nie ma znaczącego wpływu na długotrwałą poprawę.[46] Skutki ostrych ataków przy braku reakcji na kortykosteroidy można leczyć za pomocą plazmaferezy.[1]

Leczenia modyfikujące przebieg choroby

[edytuj | edytuj kod]

SM rzutowo-remisyjne

[edytuj | edytuj kod]

Agencje nadzorujące zatwierdziły osiem metod leczenia w przypadku postaci rzutowo-remisyjnej SM (RRMS), w tym: interferon beta-1a, interferon beta-1b, octan glatirameru, mitoksantron, natalizumab, fingolimod,[47] teriflunomid[48] i fumaran dimetylu.[49] W 2012 r. nie było jeszcze wiadomo, czy się opłacają.[50]

W przypadku postaci rzutowo-remisyjnej SM (RRMS) w sposób umiarkowany ograniczają one liczbę ataków.[47] Interferony i octan glatiramemru stanowią leczenie pierwszego rzutu[14] i mają mniej więcej jednakowe działanie, redukując wystąpienie nawrotów choroby o ok. 30%.[51] Wczesne rozpoczęcie długotrwałej terapii jest bezpieczne i przynosi dobre efekty.[52][53] Natalizumab skuteczniej zmniejsza liczbę nawrotów niż leki pierwszego rzutu. Jednak, ze względu na działania niepożądane należy do grupy leków drugiego rzutu, które są stosowane u pacjentów, gdy nie ma reakcji na inne leczenia[14] lub występuje ciężkie nasilenie choroby.[51] Stosowanie mitoksantronu jest ograniczone ze względu na jego poważne działania niepożądane. Należy on do grupy leków trzeciego rzutu i jest stosowany u pacjentów, którzy nie reagują na inne leki.[14] Leczenie interferonami klinicznie izolowanego zespołu objawów (CIS) zmniejsza ryzyko rozwinięcia się klinicznej postaci SM.[1][54] Oszacowano, że skuteczność interferonów i octanu glatirameru u dzieci jest w przybliżeniu taka sama jak u dorosłych.[55] W 2011 r. rola niektórych nowszych leków, jak np. fingolimodu, teriflunomidu czy fumaranu dimetylu, nie była jeszcze całkowicie znana.[56]

Postać postępująca SM

[edytuj | edytuj kod]

Żadne leczenie nie wykazało zmiany w przebiegu postaci pierwotnie postępującej SM,[14] a w 2011 r. zatwierdzony do leczenia postaci wtórnie postępującej SM był tylko jeden lek – mitoksantron.[57] Istnieją wstępne dowody na to, że mitoksantron umiarkowanie wpływa na spowolnienie rozwoju schorzenia i ograniczenie ilości nawrotów choroby przez dwa lata.[58][59]

Działania niepożądane

[edytuj | edytuj kod]
Obszar podrażnienia po wstrzyknięciu octanu glatirameru.

Istenieje kilka działań niepożądanych terapii modyfikujących przebieg choroby. Najczęstsze z nich to podrażnienie w miejscu podania octanu glatirameru i interferonów (z czego do 90% to zastrzyki podskórne, a 33% zastrzyki domięśniowe).[60] Z czasem może się pojawić widoczne wklęśnięcie w miejscu podania zastrzyku, ze względu na miejscowe zniszczenie tkanki tłuszczowej zwane lipoatrofią.[60] Interferony mogą wywołać objawy podobne do grypy.[61] U niektórych pacjentów po wstrzyknięciu octanu glatirameru pojawia się zaczerwienienie, ucisk w klatce piersiowej, kołatanie serca, duszności i lęk ustępujące zwykle w ciągu pół godziny.[62] Do bardziej niebezpiecznych, ale rzadszych działań niepożądanych należą: uszkodzenie wątroby spowodowane interferonami,[63] zaburzenie funkcji skurczowej mięśnia sercowego (12%), bezpłodność i ostra białaczka szpikowa (0,8%) spowodowane stosowaniem mitoksantronu[58][64] i postępująca leukoencefalopatia wieloogniskowa (ang. progressive multifocal leukoencephalopathy, PML) spowodowana stosowaniem natalizumabu (występująca u 1 na 600 pacjentów).[14][65]

Fingolimod może wywołać nadciśnienie i bradykardię, obrzęk plamki żółtej, zwiększenie aktywności enzymów wątrobowych lub doprowadzić do zmiejszenia liczby krwinek białych we krwi.[66] Istnieją wstępne dowody na to, że tymczasowe stosowanie teriflunomidu jest bezpieczne, a do częstych działań ubocznych należą: bóle głowy, zmęczenie, mdłości, utrata włosów, ból kończyn.[47] Przy stosowaniu tego leku zgłaszano również przypadki niewydolności wątroby i postępującej leukoencefalopatii wieloogniskowej (PML); jest on także niebezpieczny dla rozwoju płodu.[66] Najczęstsze działania uboczne fumaranu dimetylu to zaczerwienie i problemy żołądkowo-jelitowe.[49][66] Fumaran dimetylu może spowodować obniżenie liczby krwinek białych, jednak nie zgłaszano przypadków zakażeń zarazkiem oportunistycznym podczas badań próbnych.[67][68]

Objawy towarzyszące

[edytuj | edytuj kod]

Okazuje się, że zarówno leki jak i neurorehabilitacja łagodzą objawy choroby, jednak żadne z nich nie zmienia jej przebiegu.[69] Niektóre objawy ustępują na skutek leczenia, np. niestabilność pęcherza i spastyczność, natomiast inne ulegają jedynie nieznacznej poprawie.[1] W przypadku schorzeń neurologicznych dla poprawy jakości życia istotne jest podejście multidyscyplinarne, jednak trudno jest określić „główną grupę metod leczenia”, ponieważ na różnych etapach może być potrzebnych wiele różnych form leczenia.[1] Programy rehabilitacji multidyscyplinarnej zwiększają aktywność i uczestnictwo osób cierpiących na SM, ale nie wpływają na stopień upośledzenia.[70] Ilość dowodów wskazujących na ogólną skuteczność poszczególnych form leczenia jest ograniczona,[71][71][72] jednak istnieją odpowiednie dane świadczące o skuteczności określonych metod, np. ćwiczeń [73][74] i terapii psychologicznych, a w szczególności podejścia poznawczo-behawioralnego.[75]

Leczenie alternatywne

[edytuj | edytuj kod]

Szacuje się, że ponad 50% osób chorych na SM może skorzystać z form medycyny niekonwencjonalnej, mimo że odsetek zmienia się w zależności od sposobu, w jaki się ją definiuje.[76] W większości przypadków brak jest dowodów wskazujących na skuteczność tego rodzaju leczenia lub są one niedostateczne.[76][77] Chociaż istnieją wstępne dane świadczące o pożyteczności witaminy D, to jest ich za mało, aby wysunąć ostateczne wnioski.[78] Metody leczenia stosowane przez chorych na SM, których dobroczynne działanie nie zostało udowodnione, obejmują: przyjmowanie witamin i mikroelementów, odpowiednia dieta, [76][79][80] techniki relaksacyjne, jak np. joga,[76] leki ziołowe (w tym marihuana medyczna),[76][81] hiperbaryczna terapia tlenem,[82] samozakażenie tęgoryjcami, refleksologia i akupunktura.[76][83] Osoby stosujące te metody to częściej kobiety, chorzy cierpiący na SM od dłuższego czasu, pacjenci z większym stopniem niepełnosprawności i ci, którzy nie są w pełni zadowoleni z konwencjonalnych metod leczenia.[76]

Rokowanie

[edytuj | edytuj kod]

Przewidywany przebieg choroby w przyszłości zależy od podtypu schorzenia, płci pacjenta, wieku i początkowych objawów, a także stopnia niepełnosprawności chorego.[7] Lepszy przebieg choroby występuje u kobiet, chorych z postacią rzutowo-remisyjną SM, z zapaleniem nerwu wzrokowego lub objawami czuciowymi występującymi na początku choroby, niewielką ilością ataków w początkowych latach schorzenia, a w szczególności chorych, u których choroba objawiła się w młodym wieku.[7][84]

Średnia długość życia od momentu rozpoczęcia się choroby to 30 lat - 5 do 10 lat krócej w porównaniu do osób zdrowych.[1] Prawie 40% chorych na SM dożywa 70 lat.[84] Niemniej jednak bezpośrednią przyczyną dwóch trzecich zgonów są następstwa choroby.[1]Akty samobójcze są częstsze, a infekcje i inne powikłania są szczególnie groźne dla chorych z większym stopniem niesprawności.[1] Mimo że przed śmiercią większość chorych traci umiejętność chodzenia, to 90% z nich jest w stanie samodzielnie chodzić przez 10 lat od momentu zachorowania na SM, a 75% przez 15 lat.[84][85]

Epidemiologia

[edytuj | edytuj kod]

Od 2010 r. liczba chorych na SM wyniosła 2-2,5 miliona (około 30 osób na 100 000) na całym świecie, przy wskaźnikach znacznie różniących się w różnych regionach.[8][9] Szacuje się, że w tym roku nastąpiło 18 000 zgonów spowodowanych tą chorobą.[86] W Afryce wskaźniki wynoszą mniej niż 0,5 na 100 000 osób; 2,8 na 100 000 osób w południowo-wschodniej Azji; 8,3 na 100 000 w Ameryce Północnej i Południowej oraz 80 na 100 000 w Europie.[8] W niektórych populacjach pochodzenia północno-europejskiego wskaźniki przekraczają 200 na 100 000 osób.[9] Liczba nowych przypadków choroby to około 2,5 na 100 000 osób rocznie.[8]

Wydaje się, że wzrastają wskaźniki chorych na SM, jednak przyczyną tego może być po prostu lepsza diagnostyka.[9] Badania nad strukturą populacji i geografii stały się bardziej powszechne,[28] co doprowadziło do opracowania wielu teorii na temat przyczyn choroby.[6][18][21]

SM zazwyczaj pojawia się u dorosłych zbliżających się do trzydziestki lub po trzydziestce, ale rzadko zaczyna się w dzieciństwie lub po 50 roku życia.[8][9] Ludzie w wieku od 50 do 60 lat częściej chorują na podtyp pierwotnie postępujący SM.[44] Podobnie, jak w przypadku wielu chorób autoimmunologicznych, kobiety częściej zapadają na to schorzenie i ta tendencja może wzrastać.[1][19] W 2008 r. na całym świecie występowało ono ok. dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn.[8] Wśród dzieci dziewczynki również częściej chorują niż chłopcy,[1] natomiast wśród osób po pięćdziesiątce choroba dotyka w takim samym stopniu kobiet, jak i mężczyzn.[44]

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Odkrycia medyczne

[edytuj | edytuj kod]
Szczegółowy rysunek Carswella, przedstawiający zmiany SM w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym (1838)

Francuski neurolog Jean-Martin Charcot (1825–1893) był pierwszą osobą, która w 1868 r. rozpoznała stwardnienie rozsiane jako odrębną jednostkę chorobową.[87] Podsumowując poprzednie doniesienia i dodając swoje własne obserwacje kliniczne i patologiczne, Charcot nazwał chorobę „sclerose en plaques”. Trzy objawy przedmiotowe SM znane dziś jako triada Charcota 1 to oczopląs, drżenie zamiarowe i mowa skandowana, chociaż nie są to jedyne objawy SM. Charcot zaobserwował również zmiany w świadomości i opisał swoich pacjentów jako cierpiących na „wyraźne osłabienie pamięci” i „spowolnienie myślenie”.[10]

Przed Charcotem wiele klinicznych obserwacji choroby opisali i zilustrowali Robert Carswell (1793–1857), brytyjski profesor patologii, wraz z Jeanem Cruveilhierem (1791–1873), francuskim profesorem anatomii patologicznej, ale nie przedstawili ich jako oddzielnej jednostki chorobowej.[87] Carswell opisał uszkodzenia, które zaobserwował, jako „niezwykłe zmiany w rdzeniu kręgowym, którym towarzyszy atrofia”.[1] W 1863 r. szwajcarski patolog Georg Eduard Rindfleisch (1836–1908) zauważył pod mikroskopem, że wokół naczyń krwionośnych rozmieszczone były zmiany związane z zapaleniem.[88][89] W XX w. opracowano teorie na temat przyczyn i patogenezy choroby, a w latach dziewięćdziesiątych zaczęły się pojawiać skuteczne metody leczenia.[1]

Przypadki historyczne

[edytuj | edytuj kod]
Zdjęcie wykonane przez Muybridge w 1887 r., przedstawiające kobietę z SM, która ma problemy z chodzeniem

Istnieje kilka doniesień historycznych o osobach, które żyły przed lub krótko po opisaniu choroby przez Charcota i prawdopodobnie cierpiały na SM.

Żyjąca na Islandii ok. 1200 r. młoda kobieta o imieniu Halldora straciła wzrok oraz została sparaliżowana, ale po modleniu się do świ��tych przez siedem dni odzyskała zdrowie. Święta Ludwina z Schiedam (1380–1433), pochodząca z Holandii siostra zakonna, jest prawdopodobnie jedną z pierwszych osób, u której można zdiagnozować SM. Od 16 roku życia aż do śmierci w wieku 53 lat odczuwała powtarzający się okresowo ból, słabość nóg oraz cierpiała na zaburzenia wzroku. Objawy te są częste w przypadku SM.[90] Oba przypadki stały się podstawą postawienia hipotezy dotyczącej „genu wikingów”, który miał być odpowiedzialny za rozprzestrzenienie się choroby.[91]

August Fryderyk d'Este (1794–1848), syn Augusta Fryderyka, księcia Sussex oraz lady Augusty Murray oraz wnuk Jerzego III, króla Wielkiej Brytanii, prawie na pewno cierpiał na SM. D'Este zostawił po sobie szczegółowy pamiętnik opisujący 22 lata życia z chorobą. Najstarsze notatki w jego pamiętniku sięgają 1822 r. a ostatnie zostały zapisane 1846 r., chociaż nie były znane aż do 1948 r. Objawy pojawiły się u niego w wieku 28 lat, a pierwszym z nich była stopniowa utrata wzroku - (zaniewidzenie jednooczne), które pojawiło się po pogrzebie przyjaciela. W trakcie choroby rozwijał się niedowład nóg, niedołęstwo dłoni, drętwienie, zawroty głowy, problemy z pęcherzem oraz impotencja. W 1844 r. zaczął używać wózka inwalidzkiego. Mimo choroby zachowywał optymizm.[92][93] Innym wczesnym przypadkiem SM był ten spisany przez brytyjskiego pamiętnikarza Bruce’a Fredericka Cummingsa (1889–1919) pod pseudonimem W. N. P. Barbellion, w którym szczegółowo opisał swoją diagnozę oraz walkę z chorobą.[93] Jego pamiętnik został wydany w 1919 r. pod tytułem The Journal of a Disappointed Man – „Pamiętnik rozczarowanego człowieka”.[94]

Badania

[edytuj | edytuj kod]

Leki

[edytuj | edytuj kod]
Chemiczna struktura alemtuzumabu

Trwają badania mające na celu opracowanie skuteczniejszej, wygodniejszej i bardziej przyswajalnej formy terapii dla pacjentów cierpiących na nawracającą formę SM, opracowanie form leczenia progresywnego typu choroby, strategii w ramach neuroprotekcji oraz skutecznego leczenia objawowego.[95]

Od 2000 r. zaakceptowano wiele rodzajów podawanych doustnie leków, które, jak się oczekuje, wkrótce staną się popularniejsze oraz częściej stosowane.[96] Trwają prace nad kolejnymi lekami podawanymi doustnie. Jednym z nich jest laquinimodzapowiedziany w sierpniu 2012 r., który obecnie znajduje się w III fazie badań, po mieszanych wynikach we wcześniejszym etapie.[97] Badania mają na celu również podniesienie skuteczności oraz uproszczenie stosowania istniejących już form leczenia. Obejmuje to również stosowanie środków takich jak wersja PEG interferon-beta-1a, który będzie mógł być podawany rzadziej przy zachowaniu tych samych rezultatów.[98][99] W 2013 r. oczekiwane jest złożenie podania o zatwierdzenie peginterferonu beta-1a.[99]

Przeciwciała monoklonalne cieszą się również znacznym zainteresowaniem. Alemtuzumab, daclizumab oraz przeciwciała monoklonalne CD20 takie jak rytuksymab, ocrelizumab oraz ofatumumab wykazały pewne pozytywne właściwości i zostały objęte badaniami.[68] Ich stosowanie wiąże się też z potencjalnie niebezpiecznymi skutkami ubocznymi, z których najważniejszymi są infekcje oportunistyczne.[96] Z tymi badaniami związane są też badania w zakresie opracowywania testu na obecność przeciwciał wirusa JC, co może w przyszłości określić osoby zagrożone progresywną wieloogniskową leukoencenfalopatią w czasie przyjmowania natalizumabu.[96] Chociaż przeciwciała monoklonalne odegrają w przyszłości pewną rolę w leczeniu choroby, uważa się że będzie ona niewielka z powodu związanych z nimi zagrożeń.[96]

Inna strategia badawcza dotyczy oceny terapii wielolekowej w ramach, której stosowane są dwa lub więcej leków.[100] Głównym powodem stosowania wielu leków w przypadku SM jest to, że stosowane formy leczenia działają na różne mechanizmy w związku z czym ich stosowanie nie wyklucza się wzajemnie.[100] Synergie, w ramach których jeden lek wspiera działanie innego leku, mogą wiązać się z pewnymi zagrożeniami jak np. blokowanie działania innych leków lub wzmocnienie efektów ubocznych.[100] Przeprowadzono kilka prób terapii wielolekowej, jednak żadna z nich nie wiązała się z wystarczająco pozytywnymi rezultatami, żeby uznać ją za przydatną formę leczenia SM.[100]

Choć badania dotyczące neuroprotekcji oraz terapii regeneracyjnej, jak np. terapia komórkowa, są bardzo ważne, znajdują się nadal na początkowym etapie.[101] Nie udało się dotychczas opracować skutecznych form leczenia progresywnych odmian choroby. Wiele nowych oraz dopiero opracowywanych leków zostanie zbadanych pod kątem terapii na formę pierwotnie postępującą lub wtórnie postępującą SM.[96]

Biomarkery chorobowe

[edytuj | edytuj kod]
Rezonans mózgu wykonany przy użyciu fazy sekwencji echa gradientowego wykazuje osad żelaza w zmianach patologicznych istoty białej (wewnątrz zielonego pola pośrodku obrazu; oznaczono przy użyciu czerwonej strzałki w lewym górnym rogu).[102]

Choć w najbliższej przyszłości nie oczekuje się zmian w zakresie kryteriów diagnostycznych, obecnie trwają pracę nad opracowaniem biomarkerów, które pomogą w diagnostyce i prognozowaniu rozwoju choroby.[96] Nowe metody diagnostyczne objęte badaniami obejmują wykorzystanie przeciwciał anty-mielinowych oraz surowicy i płynu mózgowo-rdzeniowego, ale żadne z nich nie dało pozytywnych rezultatów.[103]

Obecnie nie istnieją badania laboratoryjne pozwalające opracować prognozę. Zaproponowano jednak kilka obiecujących rozwiązań: interleukina 6, tlenek azotu oraz syntaza tlenku azotu, osteopontyna oraz fetuina-A.[103] Ponieważ rozwój choroby jest rezultatem zwyrodnienia neuronów, badana jest rola białek, w których stwierdzono utratę komórek nerwowych takich jak neurofilamenty, białko tau oraz [[N-acetyloasparaginian].[103] Inne działania obejmują wykrycie biomarkerów, które odróżniają osoby podatne na terapie od osób odpornych na terapie.[103]

Rozwój technik neuroobrazowania takich jak pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa (PET) lub obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI) może wiązać się z udoskonaleniem metod diagnostycznych oraz prognozowania, chociaż usprawnienie codziennych metod lekarskich może zająć kilka dziesięcioleci.[96] Stwierdzono kilka technik wykonywania MRI, które wydają się posiadać pewną przydatność w warunkach badawczych i mogą zostać wprowadzone do metod klinicznych np. sekwencja odzyskiwania podwójnej inwersji, transfer magnetyzacji, obrazowanie tensora dyfuzji oraz obrazowanie przy użyciu funkcjonalnego rezonansu magnetycznego.[104] Wspomniane techniki są bardziej dokładne w przypadku choroby niż te obecnie używane, ale nadal wymagają opracowania norm w zakresie protokołów pozyskiwania oraz wartości normatywnych.[104] Opracowywane są również inne metody obejmujące czynniki kontrastujące przydatne przy ocenie poziomu obwodowych makrofagów, stanu zapalnego lub zaburzeń neuronowych[104] oraz techniki pozwalające ocenić osad żelaza, które mogą umożliwić ocenę roli wspomnianej cechy w zakresie SM lub perfuzji mózgu.[104]Również nowe markery promieniotwórcze używane przy PET mogą służyć jako markery zmienionych procesów wskazujących na stan zapalny mózgu, patologię kory, apoptozę lub remielinację.[105]

Przewlekła mózgowo-rdzeniowa niewydolność żylna

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Chronic cerebrospinal venous insufficiency.

W 2008 r. chirurg naczyniowy Paolo Zamboni zasugerował, że SM wiąże się ze zwężeniem żył odprowadzających krew z mózgu, które określił jako przewlekłą mózgowo-rdzeniową niewydolność żylną (CCSVI). Zdiagnozował CCSVI u wszystkich pacjentów biorących udział w badaniu i cierpiących na SM, następnie przeprowadził zabiegi chirurgiczne nazwane później przez media „procesem uwalniania”, które według jego słów pozwoliło poprawić stan 73% osób biorących udział w badaniu.[106] Teoria spotkała się z dużym zainteresowaniem mediów oraz osób cierpiących na SM, zwłaszcza w Kanadzie.[107] Pojawiły się wątpliwości, ponieważ badania Zamboniego nie były próbą ślepą ani kontrolowaną, a hipoteza dotycząca przedstawionej przyczyny choroby nie została poparta rzetelnymi dowodami.[108] Kolejne badania nie wykazały podobnego związku albo wykazały związek znacznie słabszy,[109] wywołując tym samym sprzeciw wobec hipotezy.[110] „Proces uwalniania” był krytykowany, ponieważ jego skutkiem były powikłania oraz zgony, podczas gdy pozytywne rezultaty nie zostały potwierdzone.[108] W związku z tym, zgodnie ze stanem na 2013 r., nie jest on zalecaną formą leczenia SM.[111] Prowadzone są obecnie dodatkowe badania związane z hipotezą dotyczącą CCSVI.[112]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be Compston A, Coles A. Multiple sclerosis. „Lancet”. 372 (9648), s. 1502–17, October 2008. DOI: 10.1016/S0140-6736(08)61620-7. PMID: 18970977. (ang.). 
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Compston A, Coles A. Multiple sclerosis. „Lancet”. 359 (9313), s. 1221–31, April 2002. DOI: 10.1016/S0140-6736(02)08220-X. PMID: 11955556. (ang.). 
  3. ↑ Depression and Psychosis in Neurological Practice. W: Murray ED, Buttner EA, Price BH: Bradley's neurology in clinical practice.. Wyd. 6th ed. Philadelphia, PA: Elsevier/Saunders, 2012. ISBN 1-4377-0434-4. (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g h Lublin FD, Reingold SC; National Multiple Sclerosis Society (USA) Advisory Committee on Clinical Trials of New Agents in Multiple Sclerosis. Defining the clinical course of multiple sclerosis: results of an international survey. „Neurology”. 46 (4), s. 907–11, April 1996. DOI: 10.1212/WNL.46.4.907. PMID: 8780061. (ang.). 
  5. ↑ J Nakahara, Maeda, M; Aiso, S; Suzuki, N. Current concepts in multiple sclerosis: autoimmunity versus oligodendrogliopathy.. „Clinical reviews in allergy & immunology”. 42 (1), s. 26–34, 2012 Feb. PMID: 22189514. (ang.). 
  6. ↑ a b c d e f g h Ascherio A, Munger KL. Environmental risk factors for multiple sclerosis. Part I: the role of infection. „Ann. Neurol.”. 61 (4), s. 288–99, April 2007. DOI: 10.1002/ana.21117. PMID: 17444504. (ang.). 
  7. ↑ a b c Weinshenker BG. Natural history of multiple sclerosis. „Ann. Neurol.”. 36 (Suppl), s. S6–11, 1994. DOI: 10.1002/ana.410360704. PMID: 8017890. (ang.). 
  8. ↑ a b c d e f g World Health Organization: Atlas: Multiple Sclerosis Resources in the World 2008. Geneva: World Health Organization, 2008, s. 15-16. ISBN 92-4-156375-3. (ang.).
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m Milo R, Kahana E. Multiple sclerosis: geoepidemiology, genetics and the environment. „Autoimmun Rev”. 9 (5), s. A387–94, March 2010. DOI: 10.1016/j.autrev.2009.11.010. PMID: 19932200. (ang.). 
  10. ↑ a b c Clanet M. Jean-Martin Charcot. 1825 to 1893. „Int MS J”. 15 (2), s. 59–61, June 2008. PMID: 18782501. (ang.). 
    * Charcot, J.. Histologie de la sclerose en plaques. „Gazette des hopitaux, Paris”. 41, s. 554–5, 1868. (ang.). 
  11. ↑ Kurtzke JF. Rating neurologic impairment in multiple sclerosis: an expanded disability status scale (EDSS). „Neurology”. 33 (11), s. 1444–52, 1983. DOI: 10.1212/WNL.33.11.1444. PMID: 6685237. (ang.). 
  12. ↑ Amato MP, Ponziani G. Quantification of impairment in MS: discussion of the scales in use. „Mult. Scler.”. 5 (4), s. 216–9, August 1999. PMID: 10467378. (ang.). 
  13. ↑ Rudick RA, Cutter G, Reingold S. The multiple sclerosis functional composite: a new clinical outcome measure for multiple sclerosis trials. „Mult. Scler.”. 8 (5), s. 359–65, October 2002. PMID: 12356200. (ang.). 
  14. ↑ a b c d e f g h i BK Tsang, Macdonell, R. Multiple sclerosis- diagnosis, management and prognosis.. „Australian family physician”. 40 (12), s. 948–55, 2011 Dec. PMID: 22146321. (ang.). 
  15. ↑ a b Tataru N, Vidal C, Decavel P, Berger E, Rumbach L. Limited impact of the summer heat wave in France (2003) on hospital admissions and relapses for multiple sclerosis. „Neuroepidemiology”. 27 (1), s. 28–32, 2006. DOI: 10.1159/000094233. PMID: 16804331. (ang.). 
  16. ↑ Heesen C, Mohr DC, Huitinga I,et al.. Stress regulation in multiple sclerosis: current issues and concepts. „Mult. Scler.”. 13 (2), s. 143–8, March 2007. DOI: 10.1177/1352458506070772. PMID: 17439878. (ang.). 
  17. ↑ Martinelli V. Trauma, stress and multiple sclerosis. „Neurol. Sci.”. 21 (4 Suppl 2), s. S849–52, 2000. DOI: 10.1007/s100720070024. PMID: 11205361. (ang.). 
  18. ↑ a b c d e f Marrie RA. Environmental risk factors in multiple sclerosis aetiology. „Lancet Neurol”. 3 (12), s. 709–18, December 2004. DOI: 10.1016/S1474-4422(04)00933-0. PMID: 15556803. (ang.). 
  19. ↑ a b c Alonso A, Hernán MA. Temporal trends in the incidence of multiple sclerosis: a systematic review. „Neurology”. 71 (2), s. 129–35, July 2008. DOI: 10.1212/01.wnl.0000316802.35974.34. PMID: 18606967. (ang.). 
  20. ↑ a b Pugliatti M, Sotgiu S, Rosati G. The worldwide prevalence of multiple sclerosis. „Clin Neurol Neurosurg”. 104 (3), s. 182–91, July 2002. PMID: 12127652. (ang.). 
  21. ↑ a b c d Ascherio A, Munger KL. Environmental risk factors for multiple sclerosis. Part II: Noninfectious factors. „Ann. Neurol.”. 61 (6), s. 504–13, June 2007. DOI: 10.1002/ana.21141. PMID: 17492755. (ang.). 
  22. ↑ Ascherio A, Munger KL, Simon KC. Vitamin D and multiple sclerosis. „Lancet Neurol”. 9 (6), s. 599–612, June 2010. DOI: 10.1016/S1474-4422(10)70086-7. PMID: 20494325. (ang.). 
  23. ↑ Kulie T, Groff A, Redmer J, Hounshell J, Schrager S. Vitamin D: an evidence-based review. „J Am Board Fam Med”. 22 (6), s. 698–706, 2009. DOI: 10.3122/jabfm.2009.06.090037. PMID: 19897699. (ang.). 
  24. ↑ Dyment DA, Ebers GC, Sadovnick AD. Genetics of multiple sclerosis. „Lancet Neurol”. 3 (92), s. 104–10, February 2004. DOI: 10.1016/S1474-4422(03)00663-X. PMID: 14747002. (ang.). 
  25. ↑ G Hassan-Smith, Douglas, MR. Epidemiology and diagnosis of multiple sclerosis.. „British journal of hospital medicine (London, England : 2005)”. 72 (10), s. M146-51, 2011 Oct. PMID: 22041658. (ang.). 
  26. ↑ Rosati G. The prevalence of multiple sclerosis in the world: an update. „Neurol. Sci.”. 22 (2), s. 117–39, April 2001. DOI: 10.1007/s100720170011. PMID: 11603614. (ang.). 
  27. ↑ a b c d Baranzini SE. Revealing the genetic basis of multiple sclerosis: are we there yet?. „Curr. Opin. Genet. Dev.”. 21 (3), s. 317–24, June 2011. DOI: 10.1016/j.gde.2010.12.006. PMID: 21247752. (ang.). 
  28. ↑ a b Kurtzke JF. Epidemiologic evidence for multiple sclerosis as an infection. „Clin. Microbiol. Rev.”. 6 (4), s. 382–427, October 1993. DOI: 10.1128/CMR.6.4.382. PMID: 8269393. (ang.). 
  29. ↑ Gilden DH. Infectious causes of multiple sclerosis. „The Lancet Neurology”. 4 (3), s. 195–202, March 2005. DOI: 10.1016/S1474-4422(05)01017-3. PMID: 15721830. (ang.). 
  30. ↑ Spitsin S, Koprowski H. Role of uric acid in multiple sclerosis. „Curr. Top. Microbiol. Immunol.”. 318, s. 325–42, 2008. PMID: 18219824. (ang.). 
  31. ↑ a b Chari DM. Remyelination in multiple sclerosis. „Int. Rev. Neurobiol.”. 79, s. 589–620, 2007. DOI: 10.1016/S0074-7742(07)79026-8. PMID: 17531860. (ang.). 
  32. ↑ Pittock SJ, Lucchinetti CF. The pathology of MS: new insights and potential clinical applications. „Neurologist”. 13 (2), s. 45–56, March 2007. DOI: 10.1097/01.nrl.0000253065.31662.37. PMID: 17351524. (ang.). 
  33. ↑ Trojano M, Paolicelli D. The differential diagnosis of multiple sclerosis: classification and clinical features of relapsing and progressive neurological syndromes. „Neurol. Sci.”. 22 (Suppl 2), s. S98–102, November 2001. DOI: 10.1007/s100720100044. PMID: 11794488. (ang.). 
  34. ↑ Poser CM, Brinar VV. Diagnostic criteria for multiple sclerosis: an historical review. „Clin Neurol Neurosurg”. 106 (3), s. 147–58, June 2004. DOI: 10.1016/j.clineuro.2004.02.004. PMID: 15177763. (ang.). 
  35. ↑ a b c d McDonald WI, Compston A, Edan G, et al.. Recommended diagnostic criteria for multiple sclerosis: guidelines from the International Panel on the diagnosis of multiple sclerosis. „Ann. Neurol.”. 50 (1), s. 121–7, July 2001. DOI: 10.1002/ana.1032. PMID: 11456302. (ang.). 
  36. ↑ Polman CH, Reingold SC, Edan G, et al.. Diagnostic criteria for multiple sclerosis: 2005 revisions to the "McDonald Criteria". „Ann. Neurol.”. 58 (6), s. 840–6, December 2005. DOI: 10.1002/ana.20703. PMID: 16283615. (ang.). 
  37. ↑ Rashid W, Miller DH. Recent advances in neuroimaging of multiple sclerosis. „Semin Neurol”. 28 (1), s. 46–55, February 2008. DOI: 10.1055/s-2007-1019127. PMID: 18256986. (ang.). 
  38. ↑ Link H, Huang YM. Oligoclonal bands in multiple sclerosis cerebrospinal fluid: an update on methodology and clinical usefulness. „J. Neuroimmunol.”. 180 (1–2), s. 17–28, November 2006. DOI: 10.1016/j.jneuroim.2006.07.006. PMID: 16945427. (ang.). 
  39. ↑ Gronseth GS, Ashman EJ. Practice parameter: the usefulness of evoked potentials in identifying clinically silent lesions in patients with suspected multiple sclerosis (an evidence-based review): Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology. „Neurology”. 54 (9), s. 1720–5, May 2000. DOI: 10.1212/WNL.54.9.1720. PMID: 10802774. (ang.). 
  40. ↑ Pittock SJ, Rodriguez M. Benign multiple sclerosis: a distinct clinical entity with therapeutic implications. „Curr. Top. Microbiol. Immunol.”. 318, s. 1–17, 2008. DOI: 10.1007/978-3-540-73677-6_1. PMID: 18219812. (ang.). 
  41. ↑ A Feinstein: The clinical neuropsychiatry of multiple sclerosis. Wyd. 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 20. ISBN 0-521-85234-X. (ang.).
  42. ↑ a b Miller D, Barkhof F, Montalban X, Thompson A, Filippi M. Clinically isolated syndromes suggestive of multiple sclerosis, part I: natural history, pathogenesis, diagnosis, and prognosis. „Lancet Neurol”. 4 (5), s. 281–8, May 2005. DOI: 10.1016/S1474-4422(05)70071-5. PMID: 15847841. (ang.). 
  43. ↑ Rovaris M, Confavreux C, Furlan R, Kappos L, Comi G, Filippi M. Secondary progressive multiple sclerosis: current knowledge and future challenges. „Lancet Neurol”. 5 (4), s. 343–54, April 2006. DOI: 10.1016/S1474-4422(06)70410-0. PMID: 16545751. (ang.). 
  44. ↑ a b c Miller DH, Leary SM. Primary-progressive multiple sclerosis. „Lancet Neurol”. 6 (10), s. 903–12, October 2007. DOI: 10.1016/S1474-4422(07)70243-0. PMID: 17884680. (ang.). 
  45. ↑ Stadelmann C, Brück W. Lessons from the neuropathology of atypical forms of multiple sclerosis. „Neurol. Sci.”. 25 (Suppl 4), s. S319–22, November 2004. DOI: 10.1007/s10072-004-0333-1. PMID: 15727225. (ang.). 
  46. ↑ Multiple sclerosis : national clinical guideline for diagnosis and management in primary and secondary care. London: Royal College of Physicians, 2004, s. 54–57. ISBN 1-86016-182-0. (ang.).
  47. ↑ a b c D He, Xu, Z; Dong, S; Zhang, H; Zhou, H; Wang, L; Zhang, S. Teriflunomide for multiple sclerosis. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 12, s. CD009882, 2012 Dec 12. DOI: 10.1002/14651858.CD009882.pub2. PMID: 23235682. (ang.). 
  48. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie Aubagio
  49. ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie fumarate
  50. ↑ A Manouchehrinia, Constantinescu, CS. Cost-effectiveness of disease-modifying therapies in multiple sclerosis.. „Current neurology and neuroscience reports”. 12 (5), s. 592–600, 2012 Oct. PMID: 22782520. (ang.). 
  51. ↑ a b G Hassan-Smith, Douglas, MR. Management and prognosis of multiple sclerosis.. „British journal of hospital medicine (London, England : 2005)”. 72 (11), s. M174-6, 2011 Nov. PMID: 22082979. (ang.). 
  52. ↑ Freedman MS. Long-term follow-up of clinical trials of multiple sclerosis therapies. „Neurology”. 76 (1 Suppl 1), s. S26–34, January 2011. DOI: 10.1212/WNL.0b013e318205051d. PMID: 21205679. (ang.). 
  53. ↑ Qizilbash N, Mendez I, Sanchez-de la Rosa R. Benefit-risk analysis of glatiramer acetate for relapsing-remitting and clinically isolated syndrome multiple sclerosis. „Clin Ther”. 34 (1), s. 159–176.e5, January 2012. DOI: 10.1016/j.clinthera.2011.12.006. PMID: 22284996. (ang.). 
  54. ↑ Bates D. Treatment effects of immunomodulatory therapies at different stages of multiple sclerosis in short-term trials. „Neurology”. 76 (1 Suppl 1), s. S14–25, January 2011. DOI: 10.1212/WNL.0b013e3182050388. PMID: 21205678. (ang.). 
  55. ↑ Johnston J, So TY. First-line disease-modifying therapies in paediatric multiple sclerosis: a comprehensive overview. „Drugs”. 72 (9), s. 1195–211, June 2012. DOI: 10.2165/11634010-000000000-00000. PMID: 22642799. (ang.). 
  56. ↑ Killestein J, Rudick RA, Polman CH. Oral treatment for multiple sclerosis. „Lancet Neurol”. 10 (11), s. 1026–34, November 2011. DOI: 10.1016/S1474-4422(11)70228-9. PMID: 22014437. (ang.). 
  57. ↑ Kellerman, Rick D.; Edward N. Hanley Jr MD: Conn's Current Therapy 2012: Expert Consult - Online and Print. Philadelphia: Saunders, 2011, s. 627. ISBN 1-4557-0738-4. (ang.).
  58. ↑ a b F Martinelli Boneschi, Vacchi, L; Rovaris, M; Capra, R; Comi, G. Mitoxantrone for multiple sclerosis.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 5, s. CD002127, 2013 31 maja. PMID: 23728638. (ang.). 
  59. ↑ JJ Marriott, Miyasaki, JM; Gronseth, G; O'Connor, PW; Therapeutics and Technology Assessment Subcommittee of the American Academy of, Neurology. Evidence Report: The efficacy and safety of mitoxantrone (Novantrone) in the treatment of multiple sclerosis: Report of the Therapeutics and Technology Assessment Subcommittee of the American Academy of Neurology.. „Neurology”. 74 (18), s. 1463–70, 2010 4 maja. PMID: 20439849. (ang.). 
  60. ↑ a b DM Balak, Hengstman, GJ; Çakmak, A; Thio, HB. Cutaneous adverse events associated with disease-modifying treatment in multiple sclerosis: a systematic review.. „Multiple sclerosis (Houndmills, Basingstoke, England)”. 18 (12), s. 1705–17, 2012 Dec. PMID: 22371220. (ang.). 
  61. ↑ Sládková T, Kostolanský F. The role of cytokines in the immune response to influenza A virus infection. „Acta Virol.”. 50 (3), s. 151–62, 2006. PMID: 17131933. (ang.). 
  62. ↑ Munari L, Lovati R, Boiko A. Therapy with glatiramer acetate for multiple sclerosis. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD004678, 2004. DOI: 10.1002/14651858.CD004678. PMID: 14974077. (ang.). 
  63. ↑ Tremlett H, Oger J. Hepatic injury, liver monitoring and the beta-interferons for multiple sclerosis. „J. Neurol.”. 251 (11), s. 1297–303, November 2004. DOI: 10.1007/s00415-004-0619-5. PMID: 15592724. (ang.). 
  64. ↑ Comi G. Treatment of multiple sclerosis: role of natalizumab. „Neurol. Sci.”. Suppl 2 (S2), s. S155–8, October 2009. DOI: 10.1007/s10072-009-0147-2. PMID: 19882365. (ang.). 
  65. ↑ D Hunt, Giovannoni, G. Natalizumab-associated progressive multifocal leucoencephalopathy: a practical approach to risk profiling and monitoring.. „Practical neurology”. 12 (1), s. 25–35, 2012 Feb. PMID: 22258169. (ang.). 
  66. ↑ a b c Killestein J, Rudick RA, Polman CH. Oral treatment for multiple sclerosis. „Lancet Neurol”. 10 (11), s. 1026–34, November 2011. DOI: 10.1016/S1474-4422(11)70228-9. PMID: 22014437. (ang.). 
  67. ↑ NDA 204063 - FDA Approved Labeling Text. US Food and Drug Agency, 27 marca 2013. [dostęp 5 kwietnia 2013]. (ang.).
    NDA Approval. US Food and Drug Agency, 27 marca 2013. [dostęp 5 kwietnia 2013]. (ang.).
  68. ↑ a b Saidha S, Eckstein C, Calabresi PA. New and emerging disease modifying therapies for multiple sclerosis. „Ann. N. Y. Acad. Sci.”. 1247, s. 117–37, January 2012. DOI: 10.1111/j.1749-6632.2011.06272.x. PMID: 22224673. (ang.). 
  69. ↑ Kesselring J, Beer S. Symptomatic therapy and neurorehabilitation in multiple sclerosis. „Lancet Neurol”. 4 (10), s. 643–52, October 2005. DOI: 10.1016/S1474-4422(05)70193-9. PMID: 16168933. (ang.). 
  70. ↑ Khan F, Turner-Stokes L, Ng L, Kilpatrick T. Multidisciplinary rehabilitation for adults with multiple sclerosis. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD006036, 2007. DOI: 10.1002/14651858.CD006036.pub2. PMID: 17443610. (ang.). 
  71. ↑ a b Steultjens EM, Dekker J, Bouter LM, Leemrijse CJ, van den Ende CH. Evidence of the efficacy of occupational therapy in different conditions: an overview of systematic reviews. „Clinical rehabilitation”. 19 (3), s. 247–54, 2005. DOI: 10.1191/0269215505cr870oa. PMID: 15859525. (ang.). 
  72. ↑ Steultjens EM, Dekker J, Bouter LM, Cardol M, Van de Nes JC, Van den Ende CH. Occupational therapy for multiple sclerosis. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD003608, 2003. DOI: 10.1002/14651858.CD003608. PMID: 12917976. (ang.). 
  73. ↑ Gallien P, Nicolas B, Robineau S, Pétrilli S, Houedakor J, Durufle A. Physical training and multiple sclerosis. „Ann Readapt Med Phys”. 50 (6), s. 373–6, 369–72, 2007. DOI: 10.1016/j.annrmp.2007.04.004. PMID: 17482708. (ang.). 
  74. ↑ Rietberg MB, Brooks D, Uitdehaag BMJ, Kwakkel G. Exercise therapy for multiple sclerosis. „Cochrane Database of Systematic Reviews”, s. CD003980, 2005. DOI: 10.1002/14651858.CD003980.pub2. PMID: 15674920. (ang.). 
  75. ↑ Thomas PW, Thomas S, Hillier C, Galvin K, Baker R. Psychological interventions for multiple sclerosis. „Cochrane Database of Systematic Reviews”, s. CD004431, 2006. DOI: 10.1002/14651858.CD004431.pub2. PMID: 16437487. (ang.). 
  76. ↑ a b c d e f g Huntley A. A review of the evidence for efficacy of complementary and alternative medicines in MS. „Int MS J”. 13 (1), s. 5–12, 4, January 2006. PMID: 16420779. (ang.). 
  77. ↑ Olsen SA. A review of complementary and alternative medicine (CAM) by people with multiple sclerosis. „Occup Ther Int”. 16 (1), s. 57–70, 2009. DOI: 10.1002/oti.266. PMID: 19222053. (ang.). 
  78. ↑ VA Jagannath, Fedorowicz, Z; Asokan, GV; Robak, EW; Whamond, L. Vitamin D for the management of multiple sclerosis.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD008422, 2010 Dec 8. PMID: 21154396. (ang.). 
  79. ↑ Farinotti M, Simi S, Di Pietrantonj C, et al.. Dietary interventions for multiple sclerosis. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD004192, 2007. DOI: 10.1002/14651858.CD004192.pub2. PMID: 17253500. (ang.). 
  80. ↑ Grigorian A, Araujo L, Naidu NN, Place DJ, Choudhury B, Demetriou M.. N-acetylglucosamine inhibits T-helper 1 (Th1)/T-helper 17 (Th17) cell responses and treats experimental autoimmune encephalomyelitis.. „J Biol Chem”, September 2011. DOI: Epub 2011 Sep 29. 10.1074/jbc.M111.277814. Epub 2011 Sep 29.. PMID: 21965673. (ang.). 
  81. ↑ Chong MS, Wolff K, Wise K, Tanton C, Winstock A, Silber E. Cannabis use in patients with multiple sclerosis. „Mult. Scler.”. 12 (5), s. 646–51, 2006. DOI: 10.1177/1352458506070947. PMID: 17086912. (ang.). 
  82. ↑ Bennett M, Heard R. Hyperbaric oxygen therapy for multiple sclerosis. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD003057, 2004. DOI: 10.1002/14651858.CD003057.pub2. PMID: 14974004. (ang.). 
  83. ↑ Tim Adams: Gut instinct: the miracle of the parasitic hookworm. 23 maja 2010. (ang.).
  84. ↑ a b c Phadke JG. Survival pattern and cause of death in patients with multiple sclerosis: results from an epidemiological survey in north east Scotland. „J. Neurol. Neurosurg. Psychiatr.”. 50 (5), s. 523–31, May 1987. DOI: 10.1136/jnnp.50.5.523. PMID: 3495637. (ang.). 
  85. ↑ Myhr KM, Riise T, Vedeler C, et al. Disability and prognosis in multiple sclerosis: demographic and clinical variables important for the ability to walk and awarding of disability pension. „Mult. Scler.”. 7 (1), s. 59–65, February 2001. PMID: 11321195. (ang.). 
  86. ↑ R Lozano. Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010.. „Lancet”. 380 (9859), s. 2095-128, 2012 Dec 15. PMID: 23245604. (ang.). 
  87. ↑ a b Compston A. The 150th anniversary of the first depiction of the lesions of multiple sclerosis. „J. Neurol. Neurosurg. Psychiatr.”. 51 (10), s. 1249–52, October 1988. DOI: 10.1136/jnnp.51.10.1249. PMID: 3066846. (ang.). 
  88. ↑ Lassmann H. The pathology of multiple sclerosis and its evolution. „Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci.”. 354 (1390), s. 1635–40, October 1999. DOI: 10.1098/rstb.1999.0508. PMID: 10603616. (ang.). 
  89. ↑ Lassmann H. Multiple sclerosis pathology: evolution of pathogenetic concepts. „Brain Pathology”. 15 (3), s. 217–22, July 2005. DOI: 10.1111/j.1750-3639.2005.tb00523.x. PMID: 16196388. (ang.). 
  90. ↑ Medaer R. Does the history of multiple sclerosis go back as far as the 14th century?. „Acta Neurol. Scand.”. 60 (3), s. 189–92, September 1979. DOI: 10.1111/j.1600-0447.1979.tb08970.x. PMID: 390966. (ang.). 
  91. ↑ Holmøy T. A Norse contribution to the history of neurological diseases. „Eur. Neurol.”. 55 (1), s. 57–8, 2006. DOI: 10.1159/000091431. PMID: 16479124. (ang.). 
  92. ↑ D Firth: The Case of August D`Esté. Cambridge: Cambridge University Press, 1948. (ang.).
  93. ↑ a b Pearce JM. Historical descriptions of multiple sclerosis. „Eur. Neurol.”. 54 (1), s. 49–53, 2005. DOI: 10.1159/000087387. PMID: 16103678. (ang.). 
  94. ↑ Wilhelm Nero Pilate Barbellion: The Journal of a Disappointed Man. New York: George H. Doran, 1919. ISBN 0-7012-1906-8. (ang.).
  95. ↑ Cohen JA. Emerging therapies for relapsing multiple sclerosis. „Arch. Neurol.”. 66 (7), s. 821–8, July 2009. DOI: 10.1001/archneurol.2009.104. PMID: 19597083. (ang.). 
  96. ↑ a b c d e f g Miller AE. Multiple sclerosis: where will we be in 2020?. „Mt. Sinai J. Med.”. 78 (2), s. 268–79, 2011. DOI: 10.1002/msj.20242. PMID: 21425270. (ang.). 
  97. ↑ susan Jeffrey: CONCERTO: A Third Phase 3 Trial for Laquinimod in MS. 09 Aug 2012. [dostęp 21 maja 2013]. (ang.).
  98. ↑ Kieseier BC, Calabresi PA. PEGylation of interferon-β-1a: a promising strategy in multiple sclerosis. „CNS Drugs”. 26 (3), s. 205–14, March 2012. DOI: 10.2165/11596970-000000000-00000. PMID: 22201341. (ang.). 
  99. ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie PEG
  100. ↑ a b c d Milo R, Panitch H. Combination therapy in multiple sclerosis. „J. Neuroimmunol.”. 231 (1-2), s. 23–31, February 2011. DOI: 10.1016/j.jneuroim.2010.10.021. PMID: 21111490. (ang.). 
  101. ↑ Luessi F, Siffrin V, Zipp F. Neurodegeneration in multiple sclerosis: novel treatment strategies. „Expert Rev Neurother”. 12 (9), s. 1061–76; quiz 1077, September 2012. DOI: 10.1586/ern.12.59. PMID: 23039386. (ang.). 
  102. ↑ Mehta V, Pei W, Yang G, et al.. Iron is a sensitive biomarker for inflammation in multiple sclerosis lesions. „PLoS ONE”. 8 (3), s. e57573, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0057573. PMID: 23516409. (ang.). 
  103. ↑ a b c d Harris VK, Sadiq SA. Disease biomarkers in multiple sclerosis: potential for use in therapeutic decision making. „Mol Diagn Ther”. 13 (4), s. 225–44, 2009. DOI: 10.2165/11313470-000000000-00000. PMID: 19712003. (ang.). 
  104. ↑ a b c d Filippi M, Rocca MA, De Stefano N, et al.. Magnetic resonance techniques in multiple sclerosis: the present and the future. „Arch. Neurol.”. 68 (12), s. 1514–20, December 2011. DOI: 10.1001/archneurol.2011.914. PMID: 22159052. (ang.). 
  105. ↑ Kiferle L, Politis M, Muraro PA, Piccini P. Positron emission tomography imaging in multiple sclerosis-current status and future applications. „Eur. J. Neurol.”. 18 (2), s. 226–31, February 2011. DOI: 10.1111/j.1468-1331.2010.03154.x. PMID: 20636368. (ang.). 
  106. ↑ Zamboni P, Galeotti R, Menegatti E, et al.. Chronic cerebrospinal venous insufficiency in patients with multiple sclerosis. „J. Neurol. Neurosurg. Psychiatr.”. 80 (4), s. 392–9, April 2009. DOI: 10.1136/jnnp.2008.157164. PMID: 19060024. (ang.). 
  107. ↑ Pullman D, Zarzeczny A, Picard A. Media, politics and science policy: MS and evidence from the CCSVI Trenches. „BMC Med Ethics”. 14, s. 6, 2013. DOI: 10.1186/1472-6939-14-6. PMID: 23402260. (ang.). 
  108. ↑ a b Qiu J. Venous abnormalities and multiple sclerosis: another breakthrough claim?. „Lancet Neurol”. 9 (5), s. 464–5, May 2010. DOI: 10.1016/S1474-4422(10)70098-3. PMID: 20398855. (ang.). 
  109. ↑ Ghezzi A, Comi G, Federico A. Chronic cerebro-spinal venous insufficiency (CCSVI) and multiple sclerosis. „Neurol. Sci.”. 32 (1), s. 17–21, February 2011. DOI: 10.1007/s10072-010-0458-3. PMID: 21161309. (ang.). 
  110. ↑ Dorne H, Zaidat OO, Fiorella D, Hirsch J, Prestigiacomo C, Albuquerque F, Tarr RW.. Chronic cerebrospinal venous insufficiency and the doubtful promise of an endovascular treatment for multiple sclerosis. „J NeuroIntervent Surg”. 2 (4), s. 309–311, October 2010. DOI: 10.1136/jnis.2010.003947. PMID: 21990639. (ang.). 
  111. ↑ Baracchini C, Atzori M, Gallo P. CCSVI and MS: no meaning, no fact. „Neurol. Sci.”. 34 (3), s. 269–79, March 2013. DOI: 10.1007/s10072-012-1101-2. PMID: 22569567. (ang.). 
  112. ↑ EJ van Zuuren, Fedorowicz, Z; Pucci, E; Jagannath, VA; Robak, EW. Percutaneous transluminal angioplasty for treatment of chronic cerebrospinal venous insufficiency (CCSVI) in multiple sclerosis patients.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 12, s. CD009903, 2012 Dec 12. PMID: 23235683. (ang.). 

Źródła

[edytuj | edytuj kod]

Zewnętrzne linki

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:CFCF/brudnopis/Stwardnienie_rozsiane&oldid=74030672”