Hiragasy

Ny hiragasy na hira gasy dia fampisehoana atrehin' ny vahoaka, izay mitovitovy amin' ny tantara tsangana (na teatra) atao an-kira. Ny hiragasy dia fitambaran' ny feon-javamaneno (trompetra, trômbônina, lokanga, sns) sy hira ary dihy mampiavaka ny kolontsain' ny faritra afovoan-tany eto Madagasikara, indrindra ny Merina. Atao ankalamanjana na anaty efitrano ny fampisehoana. Matetika dia mitafy malabary miloko mena marevaka sy mipataloha ny lehilahy mpanao hiragasy, fa ny vehivavy kosa mitafy lamba sy akanjom-behivavy miloko mavokely na maitso.

Kolontsaina manana ny toerany ny hiragasy. Sady mampialavoly izy no mampita fahendrena sy hafatra ihany koa^[1]. Maro koa aza ireo efa mamoaka boky mahakasika azy ity^[2], toa an' ilay vehivavy mpanoratra frantsay Françoise Raison-Jourde^[3] sy Ranaivoson Pierre André s.j., pretra malagasy^[4]. Hatramin' izao koa moa izy io, ho an’ ireo izay mahavatra mihaino ny onjam-peon' ny Radio Madagasikara, dia alefa ao amin' ny fandaharana mivantana "Hiragasy" isaky ny Alahady, izay aroson' ilay onjam-peo hanomezana fahafahampo ny mpihaino, indrindra fa ny tatsaha sy ny mpankafy azy.

Ara-bakiteny, ny teny hoe "hiragasy" dia avy amin’ ny fanakambanana teny anakiroa, dia ny hoe "hira" sy ny hoe "gasy". Ny hiragasy izany dia azo adija ara-bakiteny hoe "hiran' ny Gasy" na "hiran' ny Malagasy". Ny Malagasy no namorona azy, ny Malagasy no mihira azy ary eto Madagasikara no anehoana azy matetika. Eto amin’ ny Nosy dia anisan' ny fampisehoana mbola mitazona ny fomban-drazana be indrindra ny hiragasy hatramin' izao: na ireo zava-maneno ampiasaina izany, na ny fitafy, na ny dihy aseho, na ny fikaloana azy am-bava na literatiora ambava.

Nivoatra nanarakaraka ny vanim-potoana niainany famaritana ny atao hoe hiragasy. Tamin' ny voalohany dia nantsoina hoe "hiran' ny mpilanona", na "hiratsangana" ny hiragasy. Izany hoe amin’ ireny fotoana fiandrasam-paty sy fotoan’ ny fety aman-danonana ireny no fanaovan’ ny olona azy io, izay karazan-kira ifaninanan' ny vondrona roa na maromaro, mandritra ny fiaretan-tory amin' ny alina.

Niroso hatrany ny fotoana ka nivalona vanim-potoan' ny faha foko fa nanomboka kosa ny vanim-potoan' ny faha mpanjaka. Maro ny mpanjaka nifandimby fa tamin' ny andro nanjakan' Andrianampoinimerina tao Iarivo, tamin' ny fiafaran' ny taonjato faha-18, no nanomboka nihanahazo vahana sy nivoatra tsikelikely ary nihamaro ny famoronana hiragasy. Tamin' io fotoana io dia ny mpanjaka mihitsy no anisan’ ny makafy azy io. Izany indrindra no niantsoana ny hiragasy tamin' izay hoe "hiran' ny mpanjaka". Izany hoe ao antokotanin' ny mpanjaka no anaovana ny fampisehoana hiragasy, natao hampialana voly ny mpanjaka.

Nandritra ny taonjato iray dia ny Merina ihany no niangaly ny famoronana sy ny fihirana ny hiragasy. Tena niroborobo ny fifaninanan' ny tandapa sy ny vahoaka ao anatin' ny foko Merina tamin' ny fampiadiana hiragasy, indrindra fa tamin' ny fotoana nanjakan-dRadama Rainy sy Ranavalona Reniny, tamin' ny fiatombohan' ny taonjato faha-19. Tamin' izany indrindra no namoronan' ireo mpanjaka ireo ny fifaninanana hiragasy tao an-dapa ka nanomezany loka manokana izay mahazo ny voalohany na izay farany mahay. "Hiran' ny Merina" no anarana niantsoana ny hiragasy.

Tamin’ io ihany koa anefa, nony tonga ny misiônera nitondra ny fivavahany teto Madagasikara, dia nisy fandrarana ny fanatotosana ny fomban-drazana. Norarana ny fomba amam-panao Malagasy rehetra satria noheverin' ny misiônera fa fanompoan-tsampy. Anisan' izany ny fanaovana hiragasy sy ny fomba fandevenana ary ny famadihan-drazana sy ny karaza-fanaovan-tsorona maro samihafa koa. Nipaka hatrany Vakinakaratra sy hatraty Betsileo izany fomba amam-panao maro izany. Noho izany taty aoriana dia tsy nijanona ho hiran' ny foko Merina ihany ny hiragasy, hiran' ny ampovoan-tany, izay mbola mitohy hatrany ny fampisehana azy io amin' ireo faritra ireo hatramin' izao^{[toa mifanohitra ny voalazan' ity fehin-tsoratra ity sy ny eo ambany]}.

Niforona avy amina fifanojoana na fifangaroana kolontsaina roa samy hafa ny hiragasy, avy amin' ny fitambaran' ny kolontsaina vahiny sy ny kolontsaina netin-drazana, ny kônseritra masina sy ny tononkira avy ao amin' ny Baiboly sy ny kabary malagasy sy ny kifandihy ary ny hiran' ny Ntaolo, antsoina hoe Zafindraony. Avy amin' izany indrindra koa no ahafahana miantso azy io hoe hiran' ny Ntaolo efa kristianina, izany hoe ireo efa nandray ny fivavahana kristianina no nikalo ny hiragasy^{[toa mifanohitra ny voalazan' ity fehin-tsoratra ity sy ny eo ambony]}.

Raha atao indray mitopy maso koa dia iray karazana ihany ny hiragasy sy ny kabary malagasy. Tamin' ny fikarohana natao aza dia hita fa nalaina avy tamin' ny firindran' ny kabary ihany no namolavolana ny hiragasy iray reny ihany koa. Toy ny kabary, dia ahitana ireto rafitra ireto koa ny hiragasy: tari-dresaka na ny faladian-dresaka, izay ahitana ny ala sarona sy ny azafady, fialan-tsiny sy fisaorana an' Andriamanitra; ny votoatin-dresaka, izay ahitana ny fiarahabana sy votoatin-dresaka; ary ny firarian-tsoa. Raha tsorina izany dia kabary atao an-kira ny hiragasy. Fa kosa, noho ny hiragasy tsy dia hita loatra afa-tsy eny amin' ny tontolo ambanivohitra eny angamba, noho ny maha tantsaha ny mpiangaly hiragasy koa angamba, dia antsoin' ny olona sasany hoe "hiran' ny tambanivohitra" ny hiragasy. Taty aoriana dia izay vao nantsoina amin' ny teny hoe "hiragasy" ny hiragasy, noho izy io kaloin' ny Malagasy sy noforoniny.

Ny hiragasy dia anisan' ny niara-niforona tamin' ny zavakanto maro samihafa eto Madagasikara, niara-niforona tamin' ny karazan-kiram-pivavahana maro toy ny hira kristianina. Niroborobo ny famoronana ireo zavakanto ireo hatramin' ny niorenan' ny misiônera mpitondra ny fivavahana kristianina teto amin' ny Nosy. Tsara ho tsiahivina koa anefa fa efa niaina ny zavakanto an-kira maro samihafa ny Ntaolo razan' ny Malagasy talohan' io vanim-potoana io. Koa samy naneho ny azy avokoa ny faritra sy ny foko rehetra eto amin' ny Nosy. Tamin' ny faritra Betsileo avatra sy ny foko Merina dia nahitana karazan-kira mitovitovy noho izy ireo nifampitakosina bebe kokoa miohatra amin' ny foko maro hafa.

Misy hira iray izay nifarimbonan' olona maromaro koa tamin' izany, izay natsoin' ny Ntaolo malagasy hoe "vakodrazana", izay sady fialam-boly no entina hanabeazana ary natao hanentanana ny olona hifankatia sy hiray hina ary hahay mifanampy ihany koa. Ny vakodrazana moa dia fifangaroana hira maromaro mifampitohitohy. Hira arahina fihetsika miaraka sy mitovy izy io. Mbola hita amin' ny hiragasy amin' izao izy io fa lasa mihamivoatra ka lasa tsaratsara sy mahafinarinaritra kokoa ny fijerena azy. Ireo karazan-javakanto ireo no nameno no androm-piainan’ ny Ntaolo malagasy fahiny, ravahan' ny ohabolana sy kabary mifono hevi-dalina sy fahendrena marobe.

Toy izao ny fizotry ny hiragasy: feon' amponga – kabary fanokafana – feon-javamaneno arahin-teheka – kabary mialoha ny faladian-kira – faladian-kira – kabary fanolorana renin-kira – renihira tapany voalohany – kabary ao anelanelan' ny renihira (kilalaon-tsaina) – renihira tapany faharoa – kabary fanolorana ny mpanao dihy tsinjaka – dihy tsinjaka – kabary fanolorana ny vakodrazana – vakodrazana mamarana ny sehatra iray.

Ny hiragasy dia natao hitahirizana ny kolontsaina malagasy izay haren-tsarobidy: fahendrena, fihavanana, firaisan-kina, fomba amam-panao isankarazany, ny vakoka netin-drazana. Ny hiragasy koa dia natao hanehoana ny finoana an' Andriamanitra: fahatahorana an' Andriamanitra, fanajana ny hasin' ny aina. Izany dia aseho amin’ ny alalan' ny fanajana ny maha olona (ny fahamaotinana, ny fifanajana, ny fahalalam-pomba). Ny votoatin' ny haragasy dia ny finoana an' Andriamanitra, ny fitandrovana ny aina, ny toetra mandala fihavanana.

Tarika malaza, tarika atonotonony, tarika mbola misondrotra.

Merina, Vakinakaratra, Betsileo Avaratra.

Nolovaina na talenta.

Nipoitra tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-18^[5], ny hiragasy izay fitaovana nampiasain' ny mpanjaka Andrianampoinimerina mba hisintonana ny vahoakany hihaino kabary. Nisy tarika "mpihira gasy" izay mpiangaly zavamaneno niara-dia tamin' ilay mpanjaka nandritra ny fisehoany masom-bahoaka. Lasa nahaleo tena ireo tarika ireo, ary nanomboka nampiditra fanehoan-kevitra ara-pôlitika sy fanakianana tamin' ny fampisehoana nataony.

Mandray anjara mavitrika amin' ny hetsika hiragasy ny mpijery, izay maneho ny fahafaham-pony amin' ny talentan' ny tarika sy ny hafatra ambarany amin’ny alalan' ny tehaka, na horakoraka tsy fankasitrahana^[6]

Nampiasaina tamin' ny fitondran' ny mpanjanaka frantsay ny hiragasy mba hampitana didim-panjakana sy fampahalalam-baovao hafa ho an' ny mponina ambanivohitra any amin' ny faritra afovoan-tany, koa noho izany dia afaka amin' ny asa an-terivozona tsy toy ny Malagasy hafa ny mpikambana amin' ny tarika manao hiragasy^[1].

Taorian' ny fahazoan' i Madagasikara ny fahaleovantenany tamin' ny taona 1960 dia noheverina ho mariky ny kolontsaina nentim-paharazana malagasy ny tarika mpanao hiragasy, ary nanomboka fantatra bebe kokoa tany amin' ny faritra amorontsiraka, na dia nifantoka betsaka tao amin' ny faritra afovoany aza ny fampisehoana.

Manakarama tarika mpabnao hiragasy ny mpanao pôlitika mba hisarihana vahoaka amin' ny kabary pôlitika ataony mandritra ny fampielezan-kevitra. Na dia mijanona ho tsy manao pôlitika aza ny ankamaroan' ny tarika, ny sasany dia nisafidy ny hanampy kandidà manokana ka nahazoana vokatra mahatalanjona izany, toy ny tamin' ny fotoana namoronan' ilay mpikambana ao amin' ny tarika mpanao hiragasy teo aloha Rossy ny hira mitondra ny lohateny hoe "Lera" tamin' ny taona 1995.

Nanakiana ny fitondran' i Zafy Albert io hira io ary noraisin' ny tarika mpanao hiragasy izay nihira izany nanerana ny Nosy; nitana anjara toerana lehibe teo amin' ny fanetsiketsehana ny fanohanana ny fanonganana an' i Zafy ny lazan' ity hira ity^[6]. Ny tarika malaza indrindra dia Ramilison Fenoarivo, izay tarika nisy an' i Rossy teo aloha sady mpanohana mafy ny filoha teo aloha Didier Ratsiraka.

Amin' ny alalan' ny kabary, ny mpanao mozika dia mampianatra ny vahoaka ny fahaiza-mandaha-teny; ny hainteny, izay lahateny fohy atao amin' ny fomba nentim-paharazana; ny ohabolana, izay mampiseho ny fahendrena malagasy; ny hafatry ny mpanjaka sy ny heviny dia voampita haingana tamin' ny mpihaino maro be^[5].

• Amin' ny ankapobeny, ny fampisehoana tsirairay dia ahitana fampianarana na lesona fitondran-tena ho an' ny sokajy tsirairay amin' ny mpijery manatrika: ny lehilahy, ny vehivavy, ny ankizy ary ny be taona, sady misy hatsikana.
• Lohahevitra miverimberina koa ny fitiavana: ohatra ny fitantarana olona ifandroritan' ny fitiavana sy ny adidy mifanohitra amin' izany.

Tafiditra ao anatin' ny lisitry ny UNESCO momba ny vakoka ara-kolotsaina tsy azo tsapain-tanana ho an' ny olombelona ny hiragasy tamin' ny Desambra 2023^[7].

Ny mozikan' ny hitragasy dia ahitana bemiray izay avy amin' ny fomba fihira ahitana fizaràm-peo maro ataon' ny vahoaka aostrôneziana any Azia Atsimo-Atsinanana sy any Ôseania, sy ny ba gasy, izay mozika ahitana gadona 12/8 mampiavaka an' i Afrika Atsinanana ary hita any amin' ny mozika malagasy hafa rehetra misy an' io ba 12/8 io. Amin' ny ankapobeny ny ôrkestra itambaran' ny amponga sy lokanga ary zavamaneno tsofina toy ny trompetra sy trômbônina na ny klarinety sy ny sodina. Ny tononkira dia nalaina avy amin' ny kabary sy ny hainteny ary ny tononkalo miataka ary mampiasa ohabolana. Ny dihin' ny vehivavy dia ahitana ny atao hoe "latsi-tanana" (fanetsehana ny tanana) izay mampahatsiahy ny dihy any Azia Atsimo-Atsinanana ary ny dihin' ny lehilahy, atao hoe "diamanga", dia mampahatsiahy ny haiady nentim-paharazana any Azia Atsimo Atsinanana ihany koa. Ankehitriny, ny fampisehoana hiragasy dia azo raisina ho fialamboly izay ifaninanan' ny mpanao hiragasy morona filirony eo no ho eo amin' ny feon-kira nifanarahana.

Ny fampisehoana hiragasy dia manaraka rafitra ifanarahana, ka izany no nampisy fitoviana teo amin' ny tarika miisa mihoatra ny 80 izay misehatra eto Madagasikara amin' izao fotoana izao. Anisan' izany ny filaharan' ny hira sy ny dihy ary ny kabary, ny fomba fanomezana anarana ny tarika (araka ny anaran' ny fianakavian' ny mpanorina sy ny tanàna niaviany), ny fitafiana (matetika manao satroka penjy, akanjo mena, pataloha nalaina tahaka amin' ny fitafian' ny miaramila frantsay tamin' ny taonjato faha-19, ary fehikibo lamba ny lehilahy, ny vehivavy dia manao akanjo mitovy amin' ny an' ny vehivavy tao an-dapa nandritra ny vanim-potoana faha mpanjaka), ary ny zavamaneno ampiasaina. Tsy fahita amin' ny fampisehoana hiragasy ny zavamaneno nentim-paharazana, noho ny niandohan' ny fampisehoana niaraka amin' ny lapan' ny mpanjaka, izay nanjakan' ny fakana tahaka ny fanao eorôpeana. Ny zavamaneno fampiasa indrindra kosa dia ny lokanga, ny trompetra, ny amponga ary ny ampongabe; ny sodina, ny angorodao, ny kabôsy na ny klarinety dia mety hampiasaina indraindray.

Ny hiragasy dia manaraka rafitra manokana eo ambany fitarihan' ny mpitarika izay matetika ny zokiny indrindra ary tompon' andraikitra amin' ny fanolorana ny kabary.

Mandritra ny folo minitra eo ho eo, dia maka toerana eo afovoan' ny mpijery ny lehilahy ao amin' ny tarika rehefa velezina toy ny gadona miaramila ny amponga. Matetika ny vehivavy dia eny anilany, mamarana ny fiakanjoany sy ny fandokoany ny tarehiny.

Ny iray amin' ny mpanakanto, izay matetika ny filohan' ny tarika na mpikambana tranainy indrindra ao amin' ny tarika, dia manaisotra ny satroka eny aminy ary manambara amin' ny fomba ôfisialy ny fanombohan' ny fampisehoana. Asainy ny vehivavy ao amin' ny tarika mba hiakatra an-tsehatra, ka avy eo, aorian' ny fampanenoana mandritra ny fotoana fohy ny zavamaneno dia mandany dimy minitra eo ho eo ny mpikabary mba hampidirana ny lohahevitra ("indray miditra") amin' ny alalan' ny kabary - karazana mozika nentim-paharazana narafitra sy lahateny kanto ahitana ohabolana.

Manao faribolana mitodika any ivelany ny mpihira ao amin' ny tarika ary manao hira mifanaraka amin' ny lohahevitra nofantenana ary ny mpitendry sy mpitsoka mozika ary ny mpively amponga dia mipetraka eo anilany, ka manaraka azy ireo amin' ny mozika. Halinina sy velabelarina ho lava io lohaevitra io, matetika mandritra ny adiny iray mahery, ary ny mpihira dia manamarika ny hafatr’ izy ireo amin' ny fihetsiky ny tanany sy ny endriny.

Mipetraka amin' ny tany ny mpihira ary ny mpitendry dia milalao ao ivohon' ny mpandihy iray na roa na maromaro izay hanao fampisehoana mandritra ny 15 minitra eo ho eo. Misy ny kabarindihy atolotra manazava ny dihy hatao ary manambara ny lohatenin' ny hira hampiarahina amin' izany. Misy karazany roa ny dihy azo atao. Amin' ny ankapobeny ny "tena dihy" dia ataon' ny mpandihy roa ary matetika ny fomba fandihy dia akrobatika na maka tahaka ny haiady. Ny "tsikandihy" na "dihy irery" dia matetika ataon' ny lehilahy mpandihy iray, indraindray miaraka amin' ny vehivavy mpandihy iray. Ny ampaham-potoana natokana ho an' ny dihy dia faranana amin' ny kabary fohy mahakasika ny lohahevitry ny fampisehoana sady mampiditra ny tapany farany.

Ny zanakira na vakodrazana dia seho maharitra 20 minitra eo ho eo izay mamarana ny fampisehoana.

Raha misy tarika roa na maromaro mifaninana dia samy mandray anjara ny tarika tsirairay alohan' ny hirosoana amin' ny dingana manaraka. Azon' ny tarika atao ny mamita fiodinana iray manontolo (atao hoe "vakisehatra" ity fihodinana voalohany ity) alohan' ny hamerina ny dingana manontolo amin' ny fihodinana faharoa miaraka amin' ny andiana lohahevitra vaovao (atao hoe "adi-kiha" ny fihodinana faharoa) alohan' ny hamaranana izany rehetra izany amin' ny alalan' ny "vakodrazana". Amin' ireo fampisehoana fifaninanana ireo, dia mety hanana lohahevitra telo na mihoatra hohalalinina ny tarika ary mety haharitra manomboka amin' ny maraina ka hatramin' ny maizina ny fifaninanana.

Hira sy mozika ary dihy malagasy

• Antsa
• Banaiky
• Basesa
• Batrelaka
• Beko
• Jihé
• Kilalaky
• Kolondoy
• Mangaliba
• Salegy
• Vakodrazana
• Zafindraony

Literatiora am-bava malagasy

• Angano
• Ankamantatra

• Hainteny
• Kabary
• Ohabolana
• Sokela
• Vakisaova

• Michel et Edmine, "Le Hira gasy" (PDF), www.vern-tiers-monde.org
• "Le Hira gasy" (PDF), horizon.documentation.ird.fr
• Jacob Imbe, "Ny lahateny nentin-drazana malagasy, famariparitana sy famakafakana" (PDF), madarevues.recherches.gov.mg
• Etienne Stefano, Andriniaina Yvon Rakotoarison, Philippe Rakotoson, "Chant folklorique malagasy" (PDF), hal.univ-reunion.fr
• Rakotomamonjy Jean de Bred, "Le Zafindraony, expression de la mutation culturelle et religieuse", deuxième partie (PDF), anthropomada.com

• "Le Hiragasy, art du spectacle des Hautes terres Centrales de Madagascar", ich.unesco.org
• "Le hira gasy, l'opéra des champs", www.maisondesculturesdumonde.org
• "Le « hiragasy »", madagascar-green-island-discovery.com
• "« Hira Gasy », L'opéra des champs - Madagasca", www.quaibranly.fr

• "Madagascar : Le hiragasy, inscrit au patrimoine immatériel de l’humanité", www.lequotidien.re
• "Inauguration " Kianjan'ny Hiragasy "", www.presidence.gov.mg
• "Le Hira Gasy, l'opéra du peuple", www.madagascarautrement.com
• "UNESCO - Le Hira Gasy inscrit au patrimoine mondial", moov.mg
• "Kianjan’ny Hiragasy : volana vitsy monja no hananganana azy", www.depeche-taratra.mg
• "Hiragasy : Ho lasa harem-bakoka ara-tsain’ny zanak’olombelona eo anivon’ny UNESCO", moov.mg
• "Ny vaky sehatra hira gasy 2022", www.mcc-gov.mg
• "Mpanao hira gasy - Mizaka fatiantoka goavana, anaty fahasahiranana lalina", www.agencemalagasydepresse.com
• "Hiragasy", www.mcc-gov.mg

• Géraldine Vatan, Hira Gasy - l'opéra du peuple : Journal de Madagascar 1997, Editions L'Harmattan, 2004.
• Ingela Edkvist, The Performance of Tradition - An Ethnography of Hira Gasy Popular Theatre in Madagascar, 1997, Department of Cultural Anthropology and Ethnology, Uppsala University.
• Pierre André Ranaivoarson, Les mpihiragasy: Recueil des Hiragasy, 2002, Presses universitaires du Septentrion.
• Pierre André Ranaivoarson, Ny hiragasy - boky voalohany, 2001, Edisiôna Md Paoly.
• Pierre André Ranaivoarson, Les Mpihiragasy - chanteurs populaires de Madagascar, Corpus 1: Recueil des Hiragasy, corpus 2: Récits et témoignages · Volume 3, 2002, Atelier National de Reproduction des Thèses.
• Victor Randrianary, Madagascar - Les chants d'une île, 2001, Cité de la musique.
• Jennifer Jackson, Political Oratory and Cartooning - An Ethnography of Democratic Process in Madagascar, 2013, Wiley.
• Françoise Raison-Jourde, Bible et pouvoir à Madagascar au XIXe siècle, invention d'une identité chrétienne et construction de l'Etat, 1780-1880, 1991, Karthala.

1. ↑ ^1,0 et ^1,1 Frera Rafanomezantsoa Jean Donné, Grand Séminariste Vohitsoa - Fianarantsoa (Asa fikarohana Antrôpôlôjika nataony). Niaraha-niasa tamin'i Mômpera Rasolondraibe Marcel (Ambositra). 2017-2018.
2. ↑ Françoise Raison-Jourde, "La constitution du hira gasy", Bible et pouvoir à Madagascar, p 727.
3. ↑ "Françoise Raison-Jourde", www.babelio.com
4. ↑ Ranaivoarson, Pierre André: Ny Hiragasy. Fikarohana momby ny Anthropologie sociale. Antananarivo: Paoly, 2001.
5. ↑ ^5,0 et ^5,1 "Le Hira gasy : théâtre musical de Madagascar" [Arsiva], www.goethe.de
6. ↑ ^6,0 et ^6,1 Mauro, Didier (2001). Madagascar, l'opéra du peuple: anthropologie d'un fait social total: l'art Hira Gasy entre tradition et rébellion. Paris: KARTHALA Editions.
7. ↑ "Le Hiragasy, art du spectacle des Hautes terres Centrales de Madagascar" [Arsiva], UNESCO