Iankim keŋ kʋ'ʋlʋmin la

Savanna Region

Di yinɛ Wikipiidia
Savannah Region
region of Ghana
ContinentAfrica Dɛmisim gbɛlima
CountryGhana Dɛmisim gbɛlima
CapitalDamongo Dɛmisim gbɛlima
Located in the administrative territorial entityGhana Dɛmisim gbɛlima
LocationGhana Dɛmisim gbɛlima
Coordinate location9°5′0″N 1°49′0″W Dɛmisim gbɛlima
Contains the administrative territorial entityWest Gonja Municipal District, East Gonja Municipal District, Central Gonja District, North East Gonja District, Bole District Dɛmisim gbɛlima
Map

Savanna Region anɛ sʋ’ʋlim, Region kanɛ an sʋ’ʋlim paala la yinne, regions of Ghana ni, amaa ka an sʋ’ʋlim kanɛ yalimɛ gat sʋ’ʋlim nam la wʋsa teŋgbaʋŋ nwa. Sʋ’ʋlim la naamʋg la dⴢlis nɛ fabʋlʋg ka Gonja Traditional Council, kanɛ ka Yagbonwura Tumtumba Boresa Jakpa I n da gaad tuon. Fabʋlʋg la da gban’ae nidib la ya’am Northern Region sʋ’ʋlim la, ka ba da pin’a sʋm li yɛla (ba da bɛŋ sʋ’ʋlim la yis) Brobbey Commission la ni (Commission la tʋʋm da anɛ li naam sʋ’ʋlim paala), ba da vⴢⴢti li yɛla, yʋʋm tusa ayi  nɛ piinɛ anii la, samanpiid nwadig la da piinɛ ayⴢpⴢi ni, a referendum was conducted on 27th December 2018 ka banɛ da siak da zɛmis nɛ 99.7%. Zugraan, President of the Republic of Ghana da tiki o nu’ugu li zug, Constitutional Instrument (115) ka zaŋi li tis Yagbonwura Jubilee House la ni, Accra yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ awai la, Fulumfug nwadig la dapiinɛ ayi daar. Zuŋir la daar la Gonjaland nidib la da yinɛ sʋ’ʋŋa keŋ malʋŋ la la’asʋg la ni, la’am nɛ MP banɛ nan zin’i ba kʋgʋs zut nɛ MP kʋda, MDCEs nɛ gomina kpɛɛmnam banɛ kpin nɛ Gonjaland. Ba da gaŋ Damango ye li an Savanna Region la tempʋtita’ar.[1] Li bɛnɛ Ghana teŋgbaʋŋ la ya-datiʋŋ. savanna Region la pʋdig nɛ distrikt nama ayⴢpⴢi (7); Bole, Central Gonja, North Gonja, East Gonja, Sawla/Tuna/Kalba, West Gonja, North East Gonja ka mⴢri Constituencies nama ayⴢpⴢi (7); Bole/Bamboi, Damango, Daboya/Mankarigu, Salaga North, Sawla/Tuna/Kalba nɛ Yapei/Kusawwgu.[2][3] Bole la tempʋtita’ar anɛ Bole; East Gonja anɛ Salaga; West Gonja district anɛ Damango; Sawla Tuna Kalba distriks anɛ Sawla; Central Gonja anɛ Bupei; North Gonja anɛ Daboya; ka Nurth East Gonja mɛ an Kpalbe.[4]

Yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ anii la, Samanpiid nwadig la da pisi nɛ ayⴢpⴢi vⴢⴢtʋg la da pa’al pa’al nɛ nyain ye ba siak ye ba naamim Savannah Region, nɛ vⴢⴢtnam 206.350 (99.52%), ka CI 115 la lɛɛ da mⴢr 81.77%,[5][6][7] yʋʋm tusa ayi nɛ piinɛ awai la Fulumfug nwadig dapiinɛ ayi la ni.[8]

Li zin’ig  nɛ li zɛmisim

[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]

Savannah Region la pʋdig, ka ya’ad nɛ Upper West Region n lɛbis ya-datiʋŋ ka bɛ ya-tuonn nɛ Ghana-Code d’Ivoire international border, ka bɛ ya- dagⴢbʋg nɛ BonoBono East sʋ’ʋlim nam, ka North EastNorthern sʋ’ʋlim nama, li bɛnɛ ya-tuon. Savannah sʋ’ʋlim la mⴢr nɛ district nama ayɔpɔi.

Sibitinam banɛ bɛ teŋin la

[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]
  • ·       West Gonja Haspital
  • ·       St Anne’s Catholic Hospital
  • Salaga hospital[9]

Savannah Region la anɛ teŋgnaʋŋ kanɛ kʋdʋg hali gat zin’is banɛ bɛ ya-dagⴢbʋg,Ghana,  lin li’el nɛ Sahel Sahara temis la zug. Teŋgbaʋŋ la faalʋ la bɛdigʋ pil nɛ mⴢⴢd, kas-kas Savannah teŋin la ka tiis banɛ pʋ zⴢt kuonuud woo tɛ’ɛkandig, baobabs bɛɛ acacias. Samanpiid nwadig la ti paae vaala nwadig la an ʋʋn, (saŋ kanɛ ka saa pʋ niida). Ka sɛɛng, (saa nib saŋa) bɛ Moraʋg nwadig la paae Sapal nwadig la ni ka sakuom yʋʋm pʋʋgin an 750 to 1050mm (30 to 40 inches). Tʋʋlʋg ye bɛ hali nɛ ʋʋn naar bɛn la saŋa, Samanpiid nɛ Yʋʋmpaal nwadis la ni ka waad bɛ. amaa, Sahara Harmattan pɛbis tʋʋl la nwɛdi ken ani nɛ Samanpiid nadig nɛ Fulumfug nadig la pin’ilʋg. tʋʋlʋg la tun’oe tiaki an 14 C (59 C) yʋ’ʋŋ, ka an 40 C (104 F) dabisir saŋa.

Gⴢⴢndim nɛ di’ema zin’is

[dɛmisim gbɛlima | dɛmisimi din yi zin'isiana]
  • Mole National Park
  • Salaga slave market and wells
  • Bui National Park (now defunct due to Bui National Dam)[10]
  • Larabanga Historic Mosque[11]
  • Wechiau Hippo Sanctuary[12]

Li anɛ tens banɛ kuod zʋʋd banɛ du’ad agⴢla (cereal) nɛ zʋʋd banɛ nyɛ’ɛd teŋin (tuber) la yinne, Ghana. Ba ya’a paam sʋŋirɛ ba tʋʋm kaŋa nwa ni, li na tisi ba tʋʋma ka sʋŋ ka ba nⴢŋ bu’oe. Sʋ’ʋlim la teŋ faalʋ kanɛ pʋ zaŋi kuo bɛɛ gʋ’ʋl kⴢnbid zɛmnɛ 6.29 million hectares.

Teŋ la kʋ’ʋlim la bɛnɛ li kⴢn ka an sʋm zɛmis hali nɛ pineapple kuob (number one non-traditional export crop in Ghana), yams (second most important non- traditional export crop) cassava and maize.[13]

Savannah Region nidib la pʋ zu’oe la’am nɛ na’asaal, official language of English, nidib la tita’am pin’ad nɛ Oti-Volta pin’ad la yit Niger-Congo language family, woo Gonja, Dagbani, Mamprusi, bɛɛ Tamprusi.

Wina’am pʋ’ʋsim

Nidib banɛ bɛ Savannah Region la tita’am anɛ Mɔɔm.[14]

  • ·       Buipe Senior High School[16]
  • ·       Damongo Senior High School[17]
  • ·       Salaga Senior High School[18]
  • Salaga T.I Ahmediyya senior high school
  • ·       Sawla Senior High School.[19]
  • ·       Daboya Community Day Senior High School[20]
  • ·       Kpembe Nurses and midwifery collge
  • ·       Damongo Health Assistance college

Nidib la mɛŋi vⴢⴢtidi gaansidi ba tuon-gattib, local government system la ni. Nɛ’ɛ nwa ni, sʋ’ʋlim la pʋdig ni MMDA’s nama ayⴢpⴢi (ban nii, Metropolitan kai, Municipal naman ayi, nɛ Ordinary Assemlies.[21] District, Municipal bɛɛ Metropolitan Assemly wʋsa mⴢr Chief Executive, onɛ zi’e gobina nⴢba zug, ka lɛɛ kɛlisid ka di’ed iku nɛ Assembly la kpɛɛm an presiding member onɛ ka nidib la mɛŋ gaŋ la san’an. Teŋ la an si’em nwa.

District banɛ bɛ Savannah Region
# MMDA Name Capital MMDA Type
1 Bole Bole Ordinary
2 Central Gonja Buipe Ordinary
3 North Gonja Daboya Ordinary
4 East Gonja[22] Salaga Municipal
5 North East Gonja Kpalbe Ordinary
6 Sawla-Tuna-Kalba Sawla Ordinary
7 West Gonja[23] Damongo Municipal
Famous native citizens of Savannah region
# Citizen Settlement
1 John Dramani Mahama Bole
2 Lepowura M.N.D Jawula Salaga
3 Ibrahim Mahama Bole
  1. "SAVANNAH REGION – LOCAL GOVERNMENT SERVICE". Retrieved 6 June 2022.
  2. Zoure, Stephen (27 December 2018). "Mahama votes in referendum for proposed Savannah Region in Bole". MyNewsGH. Retrieved 28 December 2018.
  3. "'Savannah will soon catch-up with other regions' - Akufo-Addo assures". Citi Newsroom. 20 May 2019. Retrieved 20 May 2019.
  4. "SAVANNAH REGION – LOCAL GOVERNMENT SERVICE". Retrieved 6 June 2022.
  5. "All six proposed regions meet constitutional threshold requirements – EC". Ghana Business News. 29 December 2018.
  6. Zurek, Kweku (28 December 2018). "CONFIRMED: Results of the 2018 Referendum on new regions". Graphic Online. Retrieved 2 January 2019.
  7. "Referendum: 6 new regions get massive 'YES' votes". www.pulse.com.gh. 28 December 2018. Retrieved 2 January 2019.
  8. "Savannah Region will benefit from her natural resource deposits – Akufo-Addo". 12 February 2019.
  9. https://padfm.com.gh/st-annes-catholic-hospital-two-others-adjudged-best-performing-hospitals-in-savannah-region/
  10. "Bui National Park". Ghana Wildlife Division. Retrieved 23 April 2018.
  11. Haun, William (24 July 2018). "Ghana's Historic Mosques: Larabanga". Hauns in Africa. Retrieved 28 December 2018.
  12. Haun, William (11 May 2018). "Visiting the Wechiau Hippo Sanctuary". Hauns in Africa. Retrieved 28 December 2018.
  13. https://cgspace.cgiar.org/handle/10568/91851#:~:text=It%20has%20unique%20climatic%20and,export%20crop)%20cassava%20and%20maize.
  14. Table 4.17: Population by religious affiliation and region, 2010
  15. "Assistant Headmaster of Bole SHS arrested for alleged rape". Graphic Online. Retrieved 27 May 2022.
  16. "Students of Buipe SHS sent home after fire gutted girls' dormitories". Citinewsroom - Comprehensive News in Ghana. 3 February 2020. Retrieved 15 August 2022.
  17. "Damongo Senior High School Archives - MyJoyOnline.com". www.myjoyonline.com. Retrieved 15 August 2022.
  18. Amoh, Emmanuel Kwame (23 July 2020). "Salaga SHS gets boys' dormitory, classroom block". 3NEWS.com. Retrieved 15 August 2022.
  19. "Senior High Schools in Savannah Region of Ghana". schoolsInGh. Retrieved 15 August 2022.
  20. "Daboya Community Day School | SchoolsInGh.com". schoolsInGh. Retrieved 15 August 2022.
  21. "Northern". GhanaDistricts.com. Archived from the original on 18 January 2013. Retrieved 15 January 2013.
  22. "MP redeems campaign pledge in donating brand new motorcycles - MyJoyOnline.com". www.myjoyonline.com. Retrieved 20 May 2021.
  23. "Driver's 'mate' feared dead in accident at Damongo - MyJoyOnline.com". www.myjoyonline.com. Retrieved 19 May 2021.