Brzoza brodawkowata
Systematyka | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Klad | |
Klad | |
Klasa | |
Klad | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
brzoza brodawkowata |
Nazwa systematyczna | |
{{{nazwa łacińska}}} Roth. Tent. fl. Germ. 1:405. 1788 |
Brzoza brodawkowata, brzoza zwisła (Betula pendula Roth) – gatunek drzewa z rodziny brzozowatych (Betulaceae Gray). Wymieniana też pod nazwami: brzoza zwisła, brzezina, brzoza biała[2]. Występuje w chłodniejszych rejonach Azji i Europy oraz w Afryce Północnej (Maroko), rozprzestrzenia się też w innych rejonach i jest uprawiana w wielu krajach świata[3]. W Polsce jest pospolita na całym niżu i w niższych położeniach górskich.
Morfologia
- Pokrój
- Osiąga do 30 m wysokości. Korona jest silnie rozwinięta, u starszych drzew rzadka, z długimi, cienkimi i zwisającymi z konarów gałązkami[4].
- Pień
- Kora młodych drzew jest pomarańczowoczerwona, lecz z czasem staje się biała, a u starszych drzew czarna u nasady. Łuszczy się okrężnie. Młode gałązki są ciemne, nieowłosione, pokryte gruczołami. Pączki są nagie, lepkie, u nasady rozszerzone, na wierzchołku zaostrzone[4].
- Liście
- Ciemnozielone na powierzchni górnej i jaśniejsze, zielonawoszare na powierzchni dolnej. Posiadają charakterystyczne, gęste, siateczkowate unerwienie. Nerwy są lekko brunatne lub prawie białe. Liście o długości 3–7 cm i 2–5 cm szerokości i długim ogonku. Blaszka liściowa ma brzeg podwójnie ząbkowany. Jest trójkątna lub romboidalna i o nasadzie szeroko klinowatej bądź ściętej. Nasada po każdej stronie jest lekko zaokrąglona lub niezaokrąglona a szczyt długi i ostro zakończony[5]. Młode liście są lepkie i słabo owłosione, szybko stają się całkiem nagie. Ogonek liściowy jest nagi i ma do 3 cm długości[4].
- Kwiaty
- Kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami. Są podobne do kotek brzozy omszonej.
- Owoce
- Orzeszki podłużnie eliptyczne ze skrzydełkami 2-3 razy szerszymi od orzeszków. Łuski owocowe są trójklapowe. Klapki boczne, dłuższe od środkowej, są odgięte w dół.
Biologia i ekologia
Megafanerofit, żyje ok. 100 lat. Kwitnie w kwietniu, o około 10 dni wcześniej niż brzoza omszona. Jest wiatropylna, a jej lekkie nasiona zaopatrzone w skrzydełka rozsiewane są przez wiatr często na duże odległości, dlatego też brzoza jest jednym z pierwszych gatunków drzew zarastających nieużytki (gatunek pionierski). Występuje na suchych, piaszczystych terenach, na nieużytkach, w lasach liściastych, borach mieszanych i sosnowych, w zaroślach i na zarębach, wzdłuż szlaków kolejowych. Jest także ważnym drzewem leśnym. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek wyróżniający dla związku (All.) Sambuco-Salicion[6]. Liczba chromosomów 2n = 28[7].
Systematyka i zmienność
- Synonimy
- Betula verrucosa Ehrh., Betula pendula f. dalecarlica (L. f.) C. K. Schneid., Betula pendula f. purpurea (André) C. K. Schneid.
- Ujęcia taksonomiczne
- Według niektórych ujęć taksonomicznych do tego gatunku zalicza się formę o bardzo ciemnej korze (drzewa pozbawione betuliny)[8], dawniej uważaną za osobny gatunek – brzoza czarna Betula obscura Kotula.
- Według nowszych ujęć taksonomicznych brzoza ojcowska (Betula pendula Roth var. oycoviensis (Besser) Dippel) jest również podgatunkiem brzozy brodawkowatej[2].
- Mieszańce
- Tworzy mieszańce z brzozą karłowatą, b. niską, b. omszoną, b. ojcowską[7].
- Odmiany uprawne[4]
- 'Birkalensis' – liście są powcinane, jednak nie tak mocno jak u odmiany 'Laciniata' .
- 'Fastigiata' – gałęzie unoszą się do góry i są poskręcane. Młode pędy są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
- 'Golden Cloud' – liście mają żółty odcień.
- 'Laciniata' – liście są powcinane. Korona jest kształtna.
- 'Obelisk' – pokrój jest podobny do odmiany 'Fastigiata' . Gałęzie unoszą się do góry, lecz młode pędy nie są zwisające. Korona jest wąska i zaokrąglona.
- 'Purpurea' – liście są purpurowe i matowe. Posiada rzadkie ulistnienie.
- 'Tristis' – posiada gładką korę o białej barwie. Gałązki zwisające.
- 'Youngii' – pędy zwisają z miejsca szczepienia. Bardzo niskie drzewo.
Zastosowanie
- Surowiec zielarski
- Liść brzozy (Betulae folium) – całe lub połamane liście brzozy brodawkowatej i brzozy omszonej, oraz ich mieszańców. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 1,5% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd[5]. Zawiera ponadto do 3,2% saponin, kwasy organiczne, żywice, do 9% garbników katechinowych, sole mineralne, olejek eteryczny i związki trójterpenowe (folientriol, folientetraol)[9]. W młodych liściach i pączkach znajduje się więcej olejków eterycznych. Surowcem zielarskim może także być kora brzozowa Cortex Betulae będąca źródłem betuliny stosowanej w leczeniu trądziku[10]. Pozyskiwany wiosną sok (oskoła) zawiera głównie fruktozę, liczne sole mineralne (potas, miedź, mangan, fosfor i wapń) oraz witaminę B.[potrzebny przypis]
- Działanie i zastosowanie
- Działa moczopędnie, odtruwająco i wzmacniająco. Jest stosowany przy kamicy nerkowej, przy obrzękach na tle krążeniowym, jako środek na porost włosów, a w medycynie ludowej – do wybielania skóry i przeciw piegom. W przewlekłych chorobach dróg moczowych, niewydolności nerek, przy gośćcu i przy łuszczycy stosuje się napar z liści, które zawierają szereg czynnych substancji, m.in. flawonoidy, garbniki, sole mineralne i związki żywiczne. Można nim przemywać też suchą i łuszczącą się skórę[11][12].
- Zbiór i suszenie
- Liście zrywa się młode, gdy są jeszcze lepkie i suszy w warunkach naturalnych w cieniu. Po wysuszeniu liście mają słaby, przyjemny zapach i gorzkawy, ściągający smak. Korę zbiera się wiosną z młodych, ściętych pni i gałązek, zdziera się elastyczną białą część zewnętrzną. Pączki pozyskuje się wczesną wiosną, gdy są dobrze nabrzmiałe, z drzew ściętych w czasie czyszczeń, i suszy w temperaturze 25 – 30 °C. Wysuszone pączki są lepkie, na przekroju jasnozielone, o silnym balsamicznym zapachu i gorzkawym smaku.
Chętnie sadzona w parkach i ogrodach.
Surowiec drzewny
Drewno białe z żółtym lub lekko różowawym odcieniem, bez twardzieli, trudno łupliwe, średniotwarde. Robi się z niego meble, sklejkę i drobne przedmioty. Jest przetwarzane podczas suchej destylacji na węgiel, kwas octowy, alkohol metylowy i smołę[13].
Ciekawostki
- Brzozą opisaną jako najstarsza w Polsce był w 1992 roku okaz rosnący w Gdańsku Oliwie – miał wówczas 171 lat, przy obwodzie pnia 321 cm i wysokości 26 m[14]. W konkursie Przeglądu Leśniczego na najgrubsze drzewo Lasów Państwowych wśród brzóz wygrało drzewo z okolicy miejscowości Solno w województwie warmińsko-mazurskim. Ma ono 295 cm obwodu i 26 metrów wysokości[15].
- Osobliwą formą brzozy brodawkowatej jest brzoza płomienna (płomienista), której wysuszone konary mają kolor jasnoróżowy, podobny do płomieni. W Polsce występuje na dwóch stanowiskach: w Wolińskim Parku Narodowym oraz w okolicach Stargardu Szczecińskiego[16].
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website. 2001–. [dostęp 2010-01-07]. (ang.).
- ↑ a b Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
- ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-25].
- ↑ a b c d Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 182. ISBN 978-83-7073-643-9.
- ↑ a b Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne: Farmakopea Polska X. Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276. ISBN 978-83-63724-47-7.
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Jakub Tomanek: Botanika leśna : podręcznik dla studentów wydziałów leśnych. Warszawa: Państ. Wydaw. Rolnicze i Leśne, 1994, s. 220-222. ISBN 83-09-01819-3.
- ↑ Aleksander Ożarowski, Wacław Jaroniewski: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1989, s. 108-113. ISBN 83-202-0472-0.
- ↑ Różański Henryk i Krzysztof Świtek: Trądzik – acne – Pryszcze Informacje trądzikowe nasze, z kraju i ze świata. [dostęp 6 listopada 2008].
- ↑ Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990, s. 45-48. ISBN 83-202-0810-6.
- ↑ Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
- ↑ Otwarta Encyklopedia Leśna.
- ↑ Cezary Pacyniak: Najstarsze drzewa w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo PTTK "Kraj", 1992, s. 63.
- ↑ Brzoza brodawkowata. [w:] Najgrubsze drzewa [on-line]. Las Rysia eRysia. [dostęp 2013-10-17]. (pol.).
- ↑ Woliński Park Narodowy – Rośliny na wesoło