Aurora (1900)

Daty w kalendarzu juliańskim (starego stylu), po ukośniku w gregoriańskim

W drugiej połowie lat 90. XIX wieku Rosja dostrzegła potrzebę budowy serii nowoczesnych krążowników, z uwagi na zagrożenie ze strony intensywnie rozbudowującej się Cesarskiej Marynarki Niemiec^[1]. Budowa trzech krążowników typu Diana została przewidziana w ramach programu rozbudowy floty z 1895 roku, następnie włączonego do programu budowy okrętów na potrzeby Dalekiego Wschodu^[2]. W klasyfikacji rosyjskiej stanowiły krążowniki I rangi, a od września 1907 roku po prostu: krążowniki (ros. kriejsier)^[3]. Projekt powstał w rosyjskiej stoczni Bałtijskij Zawod(inne języki) w Petersburgu^[4]. Po zamówieniu w listopadzie 1895 roku dwóch pierwszych okrętów: „Diana” i „Pałłada” w stoczni Galernyj Ostrowok, Ministerstwo Morskie w czerwcu 1896 roku zdecydowało zamówić jeszcze trzeci okręt, w petersburskiej Nowej Stoczni Admiralicji (Nowoje Admirałtiejstwo)^[5]. Początkowo był on określany tylko jako „krążownik o wyporności 6630 ton typu Diana” i dopiero 31 marca 1897 roku car Mikołaj II nadał mu popularną w XIX-wiecznych marynarkach nazwę „Aurora”, od imienia bogini z mitologii rzymskiej Aurory, noszoną wcześniej w Rosji przez żaglową fregatę^[6]. Budową okrętu początkowo kierował młodszy budowniczy okrętów (odpowiednik podpułkownika) E. de Grofe, a następnie K. Tokariewski^[7]. Dowódcą okrętu w trakcie budowy wyznaczony został komandor A. Mielnicki^[8].

Stępkę pod budowę położono faktycznie 18^?/30 października 1896 roku^[8]. Oficjalne uroczyste położenie stępki z udziałem generał-admirała Aleksego, połączone z przytwierdzeniem okolicznościowej srebrnej deski, miało jednak miejsce dopiero 23 maja^?/4 czerwca 1897 roku, gdy budowa była zaawansowana – najpierw na „Aurorze”, a następnie na dwóch pozostałych bliźniaczych okrętach^[8]. Półroczne opóźnienie w budowie kadłuba spowodowały wahania co do wyboru producenta maszyn i kotłów – ostatecznie zamówiono je w prywatnym Towarzystwie Francusko-Rosyjskich Zakładów, podobnie jak dla wcześniejszych okrętów, lecz z obniżką ceny o 2%^[9]. „Aurorę” wodowano 11^?/24 maja 1900 roku, w obecności cara Mikołaja II i 78-letniego marynarza poprzedniej „Aurory” Akima Pawłowa^[10]. Z powodu przeróbek w projekcie oraz braków siły roboczej, przy intensywnym programie rosyjskiego budownictwa okrętowego, wyposażanie okrętu trwało długo i próby morskie rozpoczęto dopiero pod koniec lipca 1902 roku^[11]. Do prób odbiorczych maszyn przystąpiono 10 października tego roku, ale spełniły one wymagania i zostały odebrane dopiero 14 lipca 1903 roku^[11]. Między 13 a 18 września okręt odbył próbny rejs na Bornholm, pod flagą kontradmirała Nikonowa, co zakończyło etap prób odbiorczych^[11][12].

Projektowa wyporność normalna okrętów wynosiła 6731 ton^[13]. Na próbach odbiorczych „Aurora” miała wyporność 6897 ton (największą z okrętów tego typu)^[14]. Długość całkowita wszystkich okrętów typu wynosiła 126,8 m, a na linii wodnej 123,75 m^[13]. Szerokość maksymalna wynosiła 16,76 m, a zanurzenie projektowe 6,4 m^[13].

Załoga liczyła początkowo etatowo 570 osób, w tym 20 oficerów^[13]. Oficerowie tradycyjnie mieli kajuty na pokładzie bateryjnym na rufie^[13]. Znajdowała się tam też kajuta dowódcy (na lewej burcie) oraz apartament i gabinet admiralski (na prawej burcie), a na samej rufie salon dowódcy^[13]. Marynarze mieli kubryki na pokładzie bateryjnym i spali w hamakach^[13].

Uzbrojenie główne okrętów typu Diana pierwotnie stanowiło osiem dział kalibru 152,4 mm systemu Canet(inne języki) o długości lufy L/45 (45 kalibrów), w tym po jednym na pokładzie dziobowym i rufowym, a po trzy na pokładzie górnym na każdej z burt^[15]. Kąt podniesienia luf wynosił od -6° do +15°, a maksymalna donośność 9800 m^[15]. Zapas amunicji wynosił 1414 nabojów (około 176 na lufę)^[16]. Działa strzelały pociskami o masie 41,4 kg, a szybkostrzelność wynosiła do 5 strzałów na minutę^[16]. „Aurora” jako jedyna przed rejsem na Daleki Wschód w 1904 roku została wyposażona w maski ochronne dział głównego kalibru i celowniki optyczne^[17]. Z uwagi na ciasnotę, faktycznie maski otrzymało jednak tylko sześć dział, bez drugiej pary dział burtowych^[18]. Początkowo działa miały standardowe krótkie maski, a po 1908 roku wszystkie działa otrzymały nowe głębokie maski^[18].

Uzbrojenie pomocnicze, przeznaczone do zwalczania torpedowców, stanowiły pierwotnie 24 działa kalibru 75 mm L/50 systemu Canet, na pojedynczych podstawach Mellera, z tego 12 w stanowiskach w burtach na pokładzie bateryjnym, a 12 na pokładzie górnym na śródokręciu, za nadburciem (ogółem 12 na każdej burcie)^[15]. Kąt podniesienia luf wynosił od -10° do +20°, a maksymalna donośność 7000 m^[15]. Strzelały pociskami przeciwpancernymi o masie 4,9 kg, a zapas amunicji scalonej obejmował 6240 nabojów (260 na lufę)^[16]. Szybkostrzelność wynosiła do 10 strzałów na minutę^[16]. „Aurora” od początku miała przerobione ambrazury dział burtowych, dające nieco większy kąt ostrzału, niż na bliźniaczych okrętach^[11]. Dodatkowo początkowo uzbrojenie uzupełniało osiem armat kalibru 37 mm L/22,8 Hotchkiss, po dwie na mostku dziobowym i rufowym i cztery na marsie bojowym^[15]. Miały donośność 2778 m, a ich maksymalna szybkostrzelność wynosiła do 30 strzałów na minutę^[19]. Typowe dla rosyjskich okrętów I rangi uzbrojenie stanowiły wreszcie dwie armaty kalibru 63,5 mm Baranowskiego na lawetach kołowych dla oddziałów desantowych^[20]. Do działek kalibru 37 mm zabierano 3600 nabojów, a do armat desantowych 1440^[16]. W 1904 roku „Aurora” otrzymała dwa karabiny maszynowe Maxima na mostku dziobowym^[17].

Okręty typu Diana miały początkowo trzy stałe wyrzutnie torpedowe kalibru 381 mm, z tego jedną nadwodną, umieszczoną w stewie dziobowej, i dwie podwodne strzelające na każdą z burt^[16]. Zapas wynosił osiem torped, w tym dwie dla wyrzutni dziobowej^[21]. Ponadto okręty zabierały w komorze minowej wewnątrz kadłuba 35 min, które mogły być stawiane z łodzi okrętowych^[16]. Kutry krążowników mogły także być uzbrojone w miotacze niesamobieżnych torped kalibru 254 mm, wyrzucanych ładunkiem prochowym, których na okręcie przewożono sześć^[21].

Po wojnie rosyjsko-japońskiej okręt kilkakrotnie przezbrajano, a miejsca niektórych dział przesuwano. Wkrótce po wojnie, na podstawie doświadczeń z niej płynących, w latach 1906–1908 zamieniono cztery działa kalibru 75 mm na dwa kalibru 152 mm, wzmacniając tym samym artylerię główną do 10 dział tego kalibru, wyposażonych w maski ochronne^[22]. Dodatkową parę dział umieszczono przed rufową parą dział burtowych głównego kalibru, na niewielkich sponsonach, na miejscu dział 75 mm^[23]. Zdjęto też mało przydatne wyrzutnie torped, miny i marsy bojowe z działkami 37 mm^[22]. Na nowym mostku rufowym natomiast ustawiono dwa karabiny maszynowe Maxima^[24]. Zimą 1914/1915 roku „Aurorę” wyposażono w tory minowe na pokładzie i przystosowano do stawiania 150 min wz. 08^[25].

Na przełomie maja i czerwca 1915 roku artylerię ponownie wzmocniono o cztery działa kalibru 152 mm, zdjęte z przezbrajanej „Diany”, podnosząc ich liczbę do 14 i usuwając przy tym 16 mało przydatnych armat kalibru 75 mm, wraz z zaślepieniem ich stanowisk burtowych^[25]. Oprócz pojedynczych dział 152 mm na pokładzie dziobowym i rufowym, na każdej z burt były ustawione grupy po trzy działa blisko dziobu i rufy, a salwę burtową tworzyło osiem dział^[23]. Pozostawiono jedynie cztery działa kalibru 75 mm na pokładzie, które również zdjęto dla odciążenia w lipcu 1916 roku^[26]. Zimą 1916/1917 roku podczas remontu na „Aurorze” zwiększono kąt podniesienia dział do 25° dla zwiększenia donośności, a na wniosek dowódcy, dla polepszenia kąta ostrzału, przesunięto działa na pokładzie dziobowym i rufowym dalej ku ich krańcom, a ostatnią rufową parę dział rozsunięto bardziej na burty^[27]. W 1918 roku okręt został odstawiony na konserwację i rozbrojony^[28].

Podczas I wojny światowej montowano też działa przeciwlotnicze. Na początku 1916 roku „Aurora” otrzymała brytyjskie działko automatyczne 40 mm Vickers na mostku rufowym^[29]. 21 lipca tego roku zamontowano cztery armaty 75 mm Canet na podstawach przeciwlotniczych Mellera: po dwie na dziobowym i rufowym mostku (zamiast planowanych sześciu)^[30]. Miały one kąt podniesienia luf zwiększony do +70° (w podstawach pierwszej serii +50°)^[31]. Już w sierpniu jednak po powrocie z Zatoki Ryskiej zostały one zdemontowane^[26]. W 1917 roku przygotowano miejsca do montażu sześciu armat przeciwlotniczych 76,2 mm Lendera: trzech na nadbudówce rufowej, dwóch na dziobowej i jednego na pokładzie dziobowym^[26]. Dopiero jednak w 1923 roku „Aurora” otrzymała dwie armaty przeciwlotnicze Lendera na mostku rufowym, a nadto dwa sprzężone karabiny maszynowe M-1 Maxim 7,62 mm^[32].

W 1923 roku po reaktywacji „Aurora” została uzbrojona w miejsce dotychczasowej artylerii w 10 pojedynczych armat kalibru 130 mm L/55 wz. 1913^[33]. Po jednej ustawiono na dziobie i rufie, a cztery na sponsonach na każdej z burt (po dwie na burtę w grupie dziobowej i rufowej)^[34]. Działa te strzelały pociskami o masie 36,86 kg i ich kąt podniesienia lufy wynosił 20°, a donośność 15 364 m^[35]. Szybkostrzelność wynosiła do 10 strzałów na minutę^[35]. W 1926 roku na pustych sponsonach na pokładzie ustawiono dodatkowo cztery armaty kalibru 75 mm^[36]. Działa te usunięto jeszcze przed 1940 rokiem^[34]. Do 1940 roku okręt otrzymał dwie dalsze armaty przeciwlotnicze 34-K kalibru 76,2 mm przed nadbudówką dziobową (jedna za drugą w dwóch poziomach) i trzy armaty przeciwlotnicze 21-K kalibru 45 mm na mostku rufowym, oprócz dotychczasowych dwóch armat 76,2 mm Lendera przeniesionych na środkowy mostek i jednego karabinu maszynowego M-1 Maxim^[34]. Całe uzbrojenie zdemontowano na przestrzeni 1941 roku. Po II wojnie światowej „Aurora” jako okręt muzeum otrzymała 14 dział kalibru 152 mm, niepełniących już funkcji bojowych, różniących się od oryginalnych płytkimi maskami przeciwodłamkowymi z artylerii nadbrzeżnej^[37]. Okręt wyposażono ponadto w cztery armaty kalibru 45 mm jako działka salutacyjne^[38].

Opancerzenie stanowił typowy dla krążowników pancernopokładowych wewnętrzny pokład pancerny w rejonie linii wodnej, w formie skorupy z bocznymi skosami, pokryty płytami ze stosunkowo miękkiej niklowej stali(inne języki)^[39]. Grubość pancerza wynosiła w środkowej płaskiej części 38 mm, na skosach bocznych 63,5 mm, a w ich najniższej części bezpośrednio przylegającej do burt 50,8 mm^[40]. Dodatkowo stalowy pokład miał grubość 12,7 mm, zwiększając efektywną grubość opancerzenia^[40].

Poszczególne elementy konstrukcji były ponadto opancerzone pancerzem pionowym ze stali chromoniklowej^[39]. Najgrubszy pancerz ścian grubości 152 mm miała wieża dowodzenia, przy tym z tyłu miała otwarte wejście osłonięte taką samą płytą^[20]. Wieża początkowo miała szczelinę obserwacyjną wysokości 304,8 mm^[22]. Dach wieży wykonany był z małomagnetycznej stali grubości 51 mm, dla zniwelowania wpływu na kompasy, a szyb komunikacyjny pod nią do centrali pod pokładem pancernym miał grubość ścian 89 mm^[20]. Ponadto szyby wind amunicyjnych, dolne części przewodów kominowych i osłony niektórych przewodów miały pancerz grubości 38 mm^[39]. Masa pancerza ogółem wynosiła 707 ton (ok. 10% wyporności)^[41]. „Aurora” otrzymała w 1904 roku maski przeciwodłamkowe dział artylerii głównej grubości 25,4 mm^[42]. Po wojnie rosyjsko-japońskiej zmodyfikowano konstrukcję wież dowodzenia, które miały teraz w ścianach szczeliny wysokości 76,2 mm^[22].

Okręty typu Diana napędzały trzy trzycylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, o łącznej projektowej mocy indykowanej 11 610 KM^[14]. Maszyny dla wszystkich krążowników były wyprodukowane przez Towarzystwo Francusko-Rosyjskich Zakładów^[9]. Na próbach „Aurora” osiągnęła moc 11 971 KM^[14]. Parę dla maszyn wytwarzały 24 kotły wodnorurkowe systemu Belleville produkcji Zakładu Bałtyckiego, rozmieszczonych w trzech kotłowniach, po osiem w każdej^[43]. Ciśnienie robocze w kotłach wynosiło 17,2 atmosfer^[44]. Spaliny odprowadzane były przez trzy wysokie, proste, rozstawione w równych odstępach kominy, dla każdej kotłowni osobny^[43]. Maszyny napędzały bezpośrednio trzy trzyłopatowe śruby z brązu o średnicy 4,09 m^[44]. Napęd miał umożliwiać osiąganie prędkości maksymalnej 20 węzłów, lecz na próbach „Aurora” osiągnęła maksymalnie jedynie 19,2 węzła (przy wyporności 6897 ton)^[45]. „Aurora” otrzymała elektryczną maszynę sterową firmy Siemens-Halske^[46].

Normalny projektowy zapas paliwa – węgla – wynosił 800 ton, lecz w przypadku „Aurory” zmodyfikowano układ zasobni węglowych po bokach kotłowni (12 dolnych i 20 górnych) i zapas normalny węgla był zwiększony do 912 ton, lecz zapas pełny, z wykorzystaniem zapasowych zasobni nad skosami pokładu pancernego, był mniejszy niż w innych okrętach serii: 965 ton^[47][44]. Zasięg projektowy wynosił 4000 mil morskich przy prędkości 10 węzłów z pełnym zapasem węgla^[44].

„Aurora” przed wypłynięciem na Daleki Wschód została wyposażona w radiostację, umieszczoną w drugiej kondygnacji pokładówki na rufie, lecz jeszcze w 1904 roku kondygnację tę rozebrano i radiostację prawdopodobnie umieszczono piętro niżej, jak na pozostałych okrętach^[48]. Także dzięki późniejszemu wyposażaniu, szpital okrętowy na „Aurorze”, w odróżnieniu od pozostałych okrętów, już w 1904 roku został wyposażony w aparat rentgenowski^[17]. Po 1907 roku nadbudówki zmodyfikowano i dodano nowy mostek rufowy dalej w kierunku rufy, a dotychczasowy mostek rufowy stał się środkowym, przy czym „Aurora” otrzymała także pomost łączący nadbudówkę dziobową ze środkowym mostkiem, biegnący obok kominów^[49]. W 1917 roku na nadbudówce rufowej ustawiono opancerzoną 18-milimetrowym pancerzem wieżyczkę dalmierza przeciwlotniczego^[26]. W 1923 roku w tej wieżyczce oraz wieżyczce na nadbudówce dziobowej zamontowano dalmierze Barr & Stroud o bazie 2,7 m^[32]. W 1926 roku okręt został wyposażony w amerykański żyrokompas Sperry^[36].

Jako jedyna z okrętów swojego typu i pierwszy okręt w marynarce rosyjskiej, „Aurora” otrzymała trzy kotwice Halla o masie 4,3 t, zakupione w Wielkiej Brytanii, zamiast starszych kotwic patentowych systemu Martina^[2]. Jedynie „Aurora” po 1908 roku otrzymała kluzy zamykane pokrywami^[24]. W 1923 roku, podczas reaktywacji okrętu, wyposażono go w dwie kotwice Halla z zatopionego w Kronsztadzie krążownika „Oleg”^[32]. Podczas remontu w 1935 roku dokonano przeróbki kluz kotwicznych na nowocześniejsze, umieszczone wyżej, umożliwiające chowanie w nie trzonów kotwic^[50]. Podczas remontu w latach 1984–87 przywrócono kluzy podobne do historycznych – o wyglądzie zgodnym co prawda ze schematami stoczniowymi, jednakże różniącym się od tych, jakie faktycznie miały krążowniki według fotografii^[24].

Tylko „Aurora” od początku otrzymała dwa bomy ładunkowe na maszcie rufowym, a po 1905 roku jeszcze bom na maszcie dziobowym^[51]. Dopiero w 1917 roku usunięto jeden z bomów rufowych^[52]. Zimą na początku 1915 roku „Aurora” została wyposażona w fortrał – wytyk na dziobie do mocowania trału typu parawan^[25].

Daty do 1918 roku w kalendarzu juliańskim (starego stylu), po ukośniku w gregoriańskim

„Aurora” pierwszy raz została użyta bojowo w wojnie rosyjsko-japońskiej 1904-1905. W związku z napięciem w stosunkach z Japonią, po osiągnięciu gotowości bojowej, 25 września 1903 roku wyszła pod dowództwem komandora I. Suchotina w rejs z Kronsztadu na Daleki Wschód, przez Morze Śródziemne, odwiedzając Portland i Algier^[53]. 26 października w La Spezii „Aurora” dołączyła do zespołu kontradmirała Andersa Wireniusa(inne języki), który wyszedł wcześniej z Rosji, zostając jego okrętem flagowym^[a]. 31 grudnia zespół osiągnął Port Said, po czym przeszedł przez Kanał Sueski^[53]. 31 stycznia^?/13 lutego 1904, już po wybuchu wojny z Japonią, zespół Wireniusa dopłynął do francuskiej kolonii Dżibuti, jednakże tam otrzymał 2 lutego rozkaz powrotu do Rosji^[53]. Na Morzu Śródziemnym zespół się rozdzielił i „Aurora” z niszczycielami „Brawyj” i „Blestiaszczij” dotarła do rosyjskiej Libawy 5 kwietnia^[54]. Podczas pierwszego przerwanego rejsu na Daleki Wschód okręt nosił jeszcze białe pokojowe malowanie^[55].

Pod dowództwem komandora J. Jegorjewa okręt wszedł następnie w skład II Eskadry Oceanu Spokojnego, złożonej z okrętów Floty Bałtyckiej wysłanych na Daleki Wschód^[17]. 2/15 października 1904 roku wyszła z nią ponownie na Daleki Wschód, w składzie III eszelonu^[53]. W nocy z 8 na 9 (21/22) października doszło do incydentu na Dogger Bank, kiedy okręty rosyjskie ostrzelały brytyjskie kutry rybackie, biorąc je w ciemności za japońskie torpedowce^[56]. „Aurora”, płynąca na lewym skrzydle, stała się aktywnym uczestnikiem incydentu, wystrzeliwując aż 500 pocisków z lekkich dział, przy czym w nocnej strzelaninie została trafiona czterema pociskami własnych okrętów kalibru 75 mm i jednym 47 mm, które śmiertelnie raniły okrętowego kapelana Anastazego i lekko raniły jednego marynarza^[56]. Zespół następnie płynął wokół Afryki i 19 listopada „Aurora” przekroczyła równik^[53]. Długotrwały powolny rejs był uciążliwy dla załóg, a pokład górny i część pomieszczeń pod pokładami były zawalone branym na zapas w portach węglem^[57].

14/27 maja 1905 roku „Aurora” wzięła udział w bitwie pod Cuszimą, wchodząc w skład oddziału krążowników kontradmirała O. Enkwista^[57]. Pierwsze strzały do japońskich krążowników „Aurora” oddała o 11.14, lecz wkrótce japoński zespół skrył się w mgle^[58]. Rosyjskie krążowniki pancernopokładowe przeszły następnie na prawą stronę kolumny pancerników i nie brały aktywnego udziału w starciu głównych sił, które rozpoczęło się po 13.30^[58]. Około godziny 14.30 od południa podeszło dziewięć japońskich krążowników 3. i 4. dywizjonu, zamierzając atakować statki transportowe, i wówczas do walki z przeważającym liczebnie przeciwnikiem ruszył zespół kontradmirała Enkwista, przede wszystkim flagowy „Oleg” i „Aurora”, wspierane przez dwa starsze i wolniejsze okręty („Dmitrij Donskoj”(inne języki) i „Władimir Monomach”) oraz słabszy „Swietłana” z zespołu rozpoznawczego^[57][58]. Mając przeciwnika po prawej, „Aurora” odniosła pierwsze uszkodzenia, skutkujące między innymi przebiciem w rejonie linii wodnej i przechyłem 4° na prawą burtę^[58]. Około 14.50 okręty trafiły jeszcze pod ogień krążowników pancernych „Kasuga” i „Nisshin”, ścigających pancerniki rosyjskie, i „Aurora” odniosła uszkodzenia także od trafień ciężkich pocisków z lewej burty^[58]. Na pokładzie dwukrotnie wybuchły pożary, lecz zostały opanowane^[59]. Okręt uniknął natomiast torpedy nadpływającej z lewej burty, która według rosyjskich relacji została zbita z kursu przez odkosy dziobowe wywołane przez ruch okrętu^[60]. Po godzinie 16 odłamki pocisku kalibru 76 mm, który eksplodował na schodach mostka, dostały się do wieży dowodzenia(inne języki) przez szczeliny obserwacyjne i śmiertelnie raniły dowódcę komandora J. Jegorjewa^[59]. Odłamki drugiego pocisku uszkodziły jedyny dalmierz na maszcie^[59]. Później przebicie odłamkami pocisku kalibru 203 mm w części dziobowej na linii wodnej spowodowało zalanie przedziału wyrzutni torped i konieczność zalania lewoburtowych zasobni węglowych dla kontrbalastowania^[59]. Dopiero po zapadnięciu ciemności japońskie krążowniki odstąpiły, lecz rozproszony zespół rosyjski był następnie atakowany przez torpedowce^[59]. „Aurora” uniknęła dalszych strat, płynąc z małą prędkością już tylko z krążownikami „Oleg” i „Żemczug”(inne języki)^[61].

Nie mogąc przedrzeć się na północ w stronę Władywostoku, zredukowany liczebnie zespół krążowników skierował się na południe, wychodząc ze strefy działań i szczęśliwie nie napotykając już sił japońskich^[61]. Następnego dnia na „Aurorę” przeniósł się z ciężej uszkodzonego „Olega” kontradmirał Enkwist, który zdecydował popłynąć na amerykańskie Filipiny w nadziei naprawy okrętów, uzupełnienia węgla i ponowienia próby przedarcia się do Władywostoku^[61]. Ogółem w toku walki z japońskimi krążownikami okręt otrzymał 18 lub według innych ocen 21 trafień^[62]. Zginęło jednak na miejscu tylko 10 ludzi, w tym dowódca jako jedyny oficer, lecz rannych było 88–89, z tego 8 lub 6 zmarło^[b]. W tym, trzech oficerów było ciężko rannych, a pięciu lekko^[61]. Uszkodzono większość dział, z tego jedno rufowe prawoburtowe działo kalibru 152 mm i pięć dział 75 mm nie nadawały się do użytku^[62]. Oprócz licznych dziur po odłamkach, drugi i trzeci komin miały rozległe przebicia^[59]. W toku bitwy „Aurora” wystrzeliła 303 pociski 152 mm, 1282 pociski 75 mm i 320 pocisków 37 mm, z nieznanym skutkiem^[61]. 21 maja rosyjski zespół zdołał dotrzeć do amerykańskiej bazy w Manili, gdzie oceniono, że „Aurora” wymaga 30 dni remontu^[63]. Amerykanie nie zgodzili się na dłuższy pobyt krążowników w celu odzyskania zdolności bojowej i 25 maja car Mikołaj II zezwolił na ich internowanie i rozbrojenie, a następnie pochwalił kontradmirała Enkwista i załogi krążowników za zachowanie podczas bitwy, mimo odwrotu z pola bitwy, w kontekście daremnej utraty pozostałych okrętów eskadry^[63]. Rannych oddano do szpitala i od razu rozpoczęto naprawy „Aurory” z udziałem firm miejscowych^[63]. We wrześniu do Manili przybył wyznaczony na nowego dowódcę komandor por. W. Barszcz^[64]. Po zawarciu pokoju w Portsmouth między Rosją a Japonią, okręty zostały zwolnione i 15 października 1905 roku „Aurora” i „Oleg” wyszły do Sajgonu, gdzie zostały dokowane^[64]. 26 listopada okręty wyszły z Sajgonu i przez Cejlon i Kanał Sueski przeszły do Algieru, gdzie się rozdzieliły, po czym „Aurora” 19 lutego 1906 roku dotarła do Libawy, gdzie zwolniono do domów 330 marynarzy^[64].

Po powrocie na Bałtyk, „Aurora” została w kwietniu 1906 roku skierowana do remontu w Petersburgu^[65]. Główny inspektor budowy okrętów K. Ratnik zaproponował wówczas wymienić burtowe maszyny parowe na turbiny, lecz pomysł ten nie został zaakceptowany^[65]. Podczas remontu, jej uzbrojenie zostało wzmocnione do 10 dział 152 mm z powiększonymi maskami ochronnymi, przy czym zdjęto cztery działa 75 mm, wyrzutnie torped i min^[65]. Remont ukończono w maju 1907 roku, po czym okręt wyszedł w pierwszy rejs szkolny z gardemarynami (podchorążymi) po Bałyku, odwiedzając porty zagraniczne^[65]. We wrześniu 1907 roku okręt został przeklasyfikowany z krążownika I rangi na krążownik (ros. kriejsier), zgodnie z nową klasyfikacją^[22]. Również w pierwszej połowie 1908 roku był używany do szkolenia, a 13 sierpnia ponownie trafił na roczny remont w Zakładzie Bałtyckim^[22]. W sierpniu 1909 roku „Aurora” wraz z krążownikami „Diana” i „Bogatyr′” weszła w skład zespołu przeznaczonego do pływania szkolnego, po czym od 1 października 1909 do końca marca 1910 roku okręty te odbyły rejs z gardemarynami z Libawy na Morze Śródziemne i z powrotem^[66]. Odwiedziły m.in. Algier, Bizertę, Smyrnę, Neapol, Tulon, Gibraltar, Vigo, Cherbourg i Kilonię, wykonując w morzu ćwiczenia zespołowe, w tym z krążownikiem „Oleg”, który dołączył z Krety^[66]. W kolejnych miesiącach „Aurora” służyła do szkolenia na Bałtyku, a w listopadzie wyszła sama w ponowny rejs szkolny na Morze Śródziemne z uczniami szkół podoficerskich, trwający do 31 marca 1911 roku^[66]. Od września 1911 do lipca 1912 roku natomiast „Aurora” odbyła daleki rejs szkolny z gardemarynami do Syjamu i na Jawę, przez Morze Śródziemne^[66]. W 1913 roku służyła do szkolenia na Bałtyku, przydzielona do Morskiego Korpusu^[66].

Po wybuchu I wojny światowej „Aurora” wraz z bliźniaczą „Dianą” zostały wcielone do 2. Brygady Krążowników Floty Bałtyckiej i pełniły w początkowym okresie służbę dozorową w Zatoce Fińskiej, bazując w Helsinkach (Sveaborgu), bez szczególnych wydarzeń^[25]. Pod koniec sierpnia osłaniały prace prowadzone na wraku niemieckiego krążownika „Magdeburg”^[25]. W ostatnim tygodniu grudnia 1914 roku oba okręty odbyły rejs patrolowy na zalodzonej Zatoce Botnickiej, po czym przeszły na zimowanie do Helsinek^[25]. Wówczas wyposażono je w tory minowe, przystosowując do stawiania min^[25]. 9 maja 1915 roku oba krążowniki przeszły na remont do Kronsztadu, połączony z przezbrojeniem, podczas którego na przełomie maja i czerwca wzmocniono uzbrojenie „Aurory”, zwiększając liczbę dział 152 mm do 14, kosztem dział kalibru 75 mm^[25]. „Aurora” nie miała jednak okazji wzięcia udziału w starciach z okrętami wroga, ani uczestniczenia w operacjach minowych. Od sierpnia 1915 roku ponownie patrolowała w Zatoce Botnickiej i w rejonie Wysp Alandzkich^[29].

W pierwszej połowie 1916 roku „Aurora” służyła znowu do szkolenia gardemarynów, przydzielona do Morskiego Korpusu^[67]. Otrzymała wówczas uzbrojenie przeciwlotnicze – podczas zimowania działko automatyczne kalibru 40 mm Vickersa, a 21 lipca w Sveaborgu cztery działa przeciwlotnicze kalibru 75 mm^[67]. Pod koniec lipca 1916 roku „Aurora” została skierowana do patrolowania Zatoki Ryskiej, przy czym trzeba było odciążyć okręt dla umożliwienia jego przejścia przez płytką cieśninę Moonsund, zdejmując m.in. zapasową kotwicę i pozostałe cztery działa 75 mm artylerii pomocniczej^[26]. „Aurora” przebywała tam jedynie do sierpnia, walcząc z niemieckim lotnictwem, po czym pod koniec tego miesiąca powróciła do Sveaborgu^[26]. Następnie 6 września przeszła do Kronsztadu, gdzie podjęto prace przygotowawcze do remontu, a 25 października przeholowano ją na kapitalny remont do Stoczni Admiralicji w Piotrogrodzie^[26].

W trakcie remontu między innymi wykonano nowe podwójne dno pod przedziałami siłowni, fundamenty kotłów i maszyn oraz kominy, a Zakład Franko-Rosyjski wyremontował maszyny i wykonał nowe 24 kotły systemu Belleville-Dołgolenko^[26]. Podczas przymusowego postoju w stoczni marynarze ulegali jednak panującej w Piotrogrodzie atmosferze rewolucyjnej i agitacji komunistycznej, ułatwionej przez braki w zaopatrzeniu – aczkolwiek w przypadku „Aurory”, mającej w dużej części „starą” załogę, nie było początkowo problemów z dyscypliną^[68]. Podczas burżuazyjnej rewolucji lutowej doszło jednak do incydentu, gdy próbujący trzymać dyscyplinę twardą ręką dowódca okrętu komandor M. Nikolski i starszy oficer kapitan P. Organowicz aresztowali trzech agitatorów, po czym otworzyli ogień z rewolwerów do marynarzy, którzy nie chcieli się rozejść, raniąc trzech z nich^[c]. Następnego dnia 28 lutego^?/13 marca 1917 roku delegacja robotników przyszła na okręt z żądaniem aresztowania sprawców, co doprowadziło do zastrzelenia kmdra Nikolskiego przez marynarzy po doraźnym sądzie oraz ranienia bagnetem starszego oficera^[d]. Tego dnia też na okręcie powołano komitet okrętowy, który decydował o istotniejszych sprawach^[26]. Od września dowódcą okrętu był por. N. Erikson, wyznaczony przez komitety i w praktyce przymusowo wykonujący jego polecenia^[26]. W mieście trwały zaś w tym czasie przygotowania do rewolucji bolszewików, którzy zdobywali wpływy w komitecie okrętowym^[68]. 19 października 1917 roku dowództwo nakazało okrętowi wyjść z Piotrogrodu na próby morskie po remoncie, co zostało zignorowane^[69].

24 października^?/6 listopada na polecenie Komitetu Wojenno-Rewolucyjnego (WRK) Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich krążownik wypłynął ze stoczni na Dużą Newę i zajął pozycję obok zajętego przez junkrów Mostu Nikołajewskiego, który następnie opanowali bez walki marynarze^[69]. 25 października^?/7 listopada 1917 o godzinie 21.45 z dziobowego działa „Aurory” stojącej na Newie, oddano jedyny strzał ślepym nabojem, na komendę okrętowego komisarza Aleksandra Biełyszewa^[e]. Nastąpiło to zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, pięć minut po sygnale w postaci strzału z armaty kalibru 76 mm z Twierdzy Pietropawłowskiej o 21.40^[69]. Kilkanaście minut później oddziały bolszewickie podjęły pierwszą próbę dostania się do Pałacu Zimowego – siedziby Rządu Tymczasowego, odpartą ogniem karabinów^[69]. Dopiero około północy Pałac Zimowy został krótko ostrzelany z armat pobliskiej twierdzy, po czym już bez większego szturmu, ani większego oporu, został opanowany przez bolszewików^[70]. Wbrew kolportowanej wkrótce po tym wersji, krążownik natomiast nie ostrzeliwał Pałacu Zimowego ostrą amunicją^[71]. Dopiero począwszy od 10 rocznicy rewolucji, strzał „Aurory” został szeroko spopularyzowany w propagandzie komunistycznej jako umówiony sygnał do szturmu na Pałac Zimowy, który zapoczątkował całą zwycięską bolszewicką rewolucję październikową^[71]. Relacje uczestników zdarzenia jednak nie potwierdzały, żeby strzał „Aurory” miał być sygnałem do ataku, zwłaszcza że już wcześniej strzelały działa Twierdzy Pietropawłowskiej^[71]. Sami marynarze „Aurory” z komisarzem Biełyszewem w liście otwartym w gazecie Prawda dwa dni później zdementowali pogłoski, że okręt ostrzeliwał Pałac Zimowy, tłumacząc że jego artyleria zaszkodziłaby mieszkańcom, „nie pozostawiając kamienia na kamieniu” z pałacu i przyległych ulic, natomiast stwierdzili, że ich wystrzał miał jedynie zaalarmować pozostałe okręty na Newie do stanu czujności i gotowości^[70][71].

28 października „Aurora” powróciła do stoczni dla ukończenia remontu, po czym 28 listopada wyszła do Sveaborga w celu dołączenia do 2 Brygady Krążowników^[70]. Następnie z uwagi na zagrożenie dla bazy w Helsinkach, między 22 a 27 grudnia 1917 roku powróciła do Piotrogrodu wraz z krążownikami „Rossija” i „Diana” w trudnych warunkach zalodzenia Zatoki Fińskiej, w tzw. lodowym przejściu, z pomocą lodołamacza „Jermak”^[70]. Z uwagi na braki załóg oraz potrzeby frontu lądowego, 29 lipca 1918 roku „Aurora” przeszła do Kronsztadu, gdzie została rozbrojona i odstawiona na konserwację, podobnie jak bliźniacza „Diana”^[28]. Ich działa trafiły do baterii nadbrzeżnych, kolejowych i na okręty flotylli rzecznych walczące w wojnie domowej^[28]. Dopiero po wojnie domowej władze radzieckie przystąpiły do odtwarzania floty. Większość starych krążowników, w tym „Dianę”, sprzedano w 1922 roku na złom, lecz zdecydowano zachować „Aurorę” do celów szkolnych, wyłącznie z powodu jej lepszego stanu technicznego po niedawnym remoncie^[28].

11 grudnia 1922 roku „Aurora” została ponownie obsadzona przez załogę, która przystąpiła do jej reaktywacji^[32]. W maju 1923 roku była dokowana w Kronsztadzie, a następnie uzbrojona w 10 dział kalibru 130 mm oraz dwa działa przeciwlotnicze 76 mm Lendera^[32]. 18 lipca 1923 roku okręt przeszedł próby morskie i rozpoczął kampanię w charakterze krążownika szkolnego^[32]. Jeszcze w tym roku odbył rejs szkolny pod Gotlandię, a jesienią wziął udział w manewrach Floty Bałtyckiej^[32]. 3 sierpnia symboliczny patronat („szefostwo”) nad okrętem objął Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR^[32]. W 1924 i 1925 roku „Aurora” z okrętem szkolnym „Komsomoł” odbyła dalekie rejsy szkolne wokół Skandynawii do Murmańska i Archangielska, odwiedzając Bergen i Trondheim, a za drugim razem także Göteborg^[36]. W 1926 roku z rejsów zagranicznych odwiedziła jedynie w sierpniu Zatokę Kilońską^[36].

Przed 10 rocznicą rewolucji październikowej, 2 listopada 1927 roku okręt został odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru^[36]. „Aurora” zagrała też w tym roku w filmie Październik: 10 dni, które wstrząsnęły światem, odtwarzającym sugestywną propagandową wizję masowego szturmu na Pałac Zimowy po wystrzale z krążownika^[36]. Przyczyniło się to do następującego po tym utrwalenia wizerunku okrętu jako symbolu rewolucji. W sierpniu 1928 roku „Aurora” powróciła do rejsów zagranicznych, odwiedzając Kopenhagę w Danii, a między 15 a 24 sierpnia 1929 roku odwiedziła niemieckie Świnoujście (z krążownikiem „Profintern”)^[72]. W 1929 roku rozważano przebudowę okrętu na stawiacz min, lecz do tego nie doszło^[50]. W lipcu-sierpniu 1930 roku „Aurora” odbyła ostatni rejs zagraniczny – trzeci raz wokół Skandynawii, odwiedzając Oslo i Bergen^[72]. W kolejnych latach służyła już tylko na Bałtyku. Mimo pogarszającego się stanu kotłów, w 1933 roku jeszcze rozwinęła prędkość 17,5 węzła^[50]. Po zakończeniu ostatniej kampanii, w październiku 1933 roku okręt został skierowany na remont do stoczni im. A. Marti w Leningradzie – dawnej macierzystej Stoczni Admiralicji w Petersburgu^[50]. Zamierzano wymienić kotły na 10 kotłów Yarrow, lecz w 1935 roku w związku z przestarzałością okrętu podjęto decyzję o rezygnacji z remontu kotłowni i zakończeniu prac na wykonanym etapie^[50]. Z widocznych zmian, dokonano podczas remontu przeróbki kluz kotwicznych^[50]. Po remoncie „Aurora” służyła już tylko jako stacjonarny hulk szkolny bez napędu, kotwiczony w miesiącach letnich na redzie Kronsztadu, a zimą służący jako okręt-baza okrętów podwodnych w Leningradzie lub Oranienbaumie^[34].

Po ataku Niemiec na ZSRR w czasie II wojny światowej okręt nie był używany, stojąc w Oranienbaumie, a jego załoga została przeniesiona na inne okręty i front lądowy^[34]. Zdjęto z niego działa, pozostawiając pojedyncze armaty kalibru 130 mm, 76 mm (34-K) i 45 mm (21-K)^[34]. Lżejsze armaty ustawiono na trzech kanonierkach Flotylli Czudzkiej (walczących na jeziorze Pejpus), a armaty 130 mm ustawiono na lądzie jako 1. baterię „A” (od Aurora) Dywizjonu Artylerii Specjalnego Przeznaczenia Morskiej Obrony Leningradu^[34]. Bateria ta wspierała oddziały 42. Armii na południowy zachód od miasta w walkach od 6 do 13 września 1941 roku, kiedy została utracona^[34]. Od 8 września 1941 roku szkieletowa załoga „Aurory” walczyła pozostałymi dwoma armatami przeciwlotniczymi i karabinem maszynowym z niemieckimi nalotami^[73]. Począwszy od 21 września okręt został kilka razy uszkodzony odłamkami bomb, a przede wszystkim pociskami artylerii niemieckiej, aż 30 września 1941 roku zatonął na płyciźnie w porcie w Oranienbaumie^[73]. W celu uniknięcia wywrócenia się okrętu, zatopiono lewoburtowy przedział maszynowni, wobec czego osiadł on na równej stępce na głębokości 9 m, z wystającymi nad wodę pomieszczeniami górnego pokładu^[73]. Zimą zdemontowano siłami załogi wyposażenie, w tym działo 130 mm, które w styczniu ustawiono na improwizowanym pociągu pancernym nr 7 „Bałtijec”^[73]. Na wpółzatopionym okręcie nadal podnoszona była bandera i proporzec dziobowy^[74].

Po zniesieniu blokady Leningradu, pojawiły się w dowództwie floty propozycje, które znalazły poparcie Andrieja Żdanowa, żeby krążownik wyremontować i zachować jako hulk szkolny i pomnik rewolucji^[75]. Zdecydowano przekazać go na uzupełniającą siedzibę dla nowo utworzonej Nachimowskiej Szkoły Marynarki Wojennej, ulokowanej w gmachu na Wyspie Piotrogrodzkiej, przy rozwidleniu Newy i Wielkiej Newki^[74]. 20 lipca 1944 roku okręt został podniesiony z dna, po czym odholowany do Leningradu^[38]. Z powodu nieszczelności jednego z zaworów dennych i obawy wywrócenia, 4 maja 1945 roku trzeba było ponownie zatopić okręt na płyciźnie w porcie handlowym w Leningradzie, po czym 24 maja go ponownie podniesiono i 14 lipca zadokowano w Kronsztadzie, rozpoczynając trzyletni remont^[76].

Z powodu trudności przeprowadzenia w zrujnowanym wojną Leningradzie wymaganego kompleksowego remontu poszycia, znajdującego się w złym stanie, zdecydowano się na rozwiązanie prowizoryczne^[76]. Między kwietniem a lipcem 1946 roku podwodną część kadłuba pokryto od wewnątrz warstwą żelbetonu grubości 5–9 cm, o masie 450 ton, mającej zabezpieczyć wnętrze przed przeciekami^[75]. Usunięto dwie zewnętrzne maszyny parowe i ich wały, wszystkie trzy śruby i pozostałe kotły^[76]. W kadłubie utworzono nowe pomieszczenia szkolne, wykładowe, mieszkalne i socjalne, montując nowe instalacje, dwa kotły pomocnicze i dwa generatory^[76]. Wygląd zewnętrzny okrętu przybliżono do historycznego stanu z 1917 roku, między innymi odszukano w arsenałach i zainstalowano 14 armat kalibru 152 mm, jednakże 11 z nich pochodziło z artylerii nadbrzeżnej i różniło się od dział morskich podstawami oraz płytszymi maskami przeciwodłamkowymi, natomiast pozostałe trzy działa nie miały masek, które dorobiono na wzór pozostałych^[37]. Adaptacje spowodowały utratę historycznego wnętrza okrętu, jednakże podkreśla się, że bez ich przeprowadzenia nie doszłoby do jego zachowania^[76]. W międzyczasie „Aurora” między 15 lipca a 29 września 1947 roku zagrała rolę krążownika „Wariag” w filmie o tym samym tytule, „ucharakteryzowana” przez dostawienie czwartego komina, zmianę kształtu kominów i rozmieszczenia dział dziobowych, pozbawionych masek^[f]. Przed rocznicą rewolucji październikowej w listopadzie 1947 roku „Aurora” została zademonstrowana na Newie, po czym wróciła do remontu^[77]. Po ukończeniu remontu i adaptacji, została 17 listopada 1948 roku zakotwiczona na Wielkiej Newce w Leningradzie, przy budynku Nachimowskiej Szkoły Marynarki Wojennej^[77]. Już w 1950 roku siłami załogi urządzono w sali kinowej na dziobie niewielkie muzeum z pamiątkami, które w 1956 roku zostało filią Centralnego Muzeum Marynarki Wojennej^[78]. 30 sierpnia 1960 roku postanowieniem Rady Ministrów RFSRR została uznana za zabytek objęty ochroną^[78]. W 1961 roku okręt przestał pełnić funkcje szkolne i został zwrócony przez Nachimowską Szkołę Marynarki Wojennej dowództwu leningradzkiej bazy morskiej^[79]. Ekspozycja muzealna wówczas została poszerzona i stała się ogólnodostępna dla publiczności^[78]. Okręt stał się od tej pory jedną z „wizytówek” i najpopularniejszych atrakcji miasta^[78]. 22 lutego 1968 roku „Aurora” została odznaczona Orderem Rewolucji Październikowej, ustanowionym w 1967 roku i zawierającym w swojej odznace jej wizerunek^[78].

Mimo dwóch remontów, w latach 1957–58 i 1965–69, stan techniczny kadłuba okrętu się pogarszał i w latach 70. zagrażał jego pływalności^[80]. Przy braku własnych odtworzonych systemów osuszania, trzeba było co jakiś czas odpompowywać z kadłuba wodę^[81]. W 1983 roku zdecydowano poddać okręt radykalnej rekonstrukcji, której projekt opracowano w styczniu 1984 roku pod numerem 01917^[80]. W konsekwencji, między 14 sierpnia 1984 a 12 sierpnia 1987 roku „Aurora” przeszła generalny remont w stoczni im. A.A. Żdanowa, po którym jej wygląd przybliżono w jeszcze większym stopniu do historycznego, przy czym jednak znaczną część oryginalnej konstrukcji okrętu zastąpiono nową^[82]. Przede wszystkim odcięto całą część podwodną i zbudowano nową ze współczesnych materiałów, zachowując jedynie wymiary i kształt, kładąc pod nią stępkę 21 lutego 1985 roku^[82]. Wykorzystano przy tym oryginalną stewę dziobową i rufową ze sterem i większą część skorupowego pokładu pancernego (bez 13% płyt)^[82]. Zamontowano również oryginalną środkową maszynę parową i makiety kotłów^[82]. W remont zaangażowane były także inne stocznie i zakłady, w tym sekcję dziobową wykonała Stocznia Bałtycka, a rufową Stocznia Admiralicji^[82]. Założeniem było przywrócenie wyglądu nadbudówek, masztów, kominów, nawiewników i pokrycie odkrytego pokładu drewnem tekowym, jednak pozostały nieoryginalne maski i podstawy dział^[80]. Odcięta część podwodna, o wyporności ok. 2000 ton, miała być złomowana, lecz okazało się to nieopłacalne z powodu zalegającego betonu i w 1988 roku została ona zatopiona w Zatoce Fińskiej około 100 km od Leningradu, koło wsi Ruczi, jako podstawa zaplanowanego tam mola^[82]. 18 kwietnia 1987 roku „Aurora” została ponownie zwodowana^[82]. 16 sierpnia 1987 roku okręt przeholowano na dawne miejsce na Wielkiej Newce i tam sztywno przymocowano do nabrzeża przy pomocy dwóch ruchomych legarów^[83]. 2 października, przed 70. rocznicą rewolucji, okręt został ponownie udostępniony do zwiedzania^[83]. Po rozpadzie ZSRR, 26 lipca 1992 roku okręt podniósł ponownie banderę rosyjską^[83]. Kolejny dwuletni remont w stoczni w Kronsztadzie dobiegł końca w lipcu 2016 roku^[84]. W 2018 roku na pokładzie okrętu odtworzono cerkiew wojskową, która działała na "Aurorze" przed rokiem 1917.^[85]

•  
  „Aurora” nocą.
•  
  Order Rewolucji Październikowej przedstawiający krążownik "Aurora".
•  
  Działo dziobowe. Z działa na tej pozycji oddano strzał 7 listopada 1917.
•  
  zamek działa
•  
  „Aurora” w 2001 roku
•  
  „Aurora” na pocztówce z okazji 40 rocznicy rewolucji październikowej
•  
  Wnętrza okrętu

• Siergiej Bałakin. Kriejsiera tipa „Diana”: wniesznije razliczija i modiernizacyi. „Morskaja Kampanija”. Nr 2/2009 (23), s. 56-63, marzec 2009. (ros.). 
• Witalij Docenko: Mify i legiendy Rossijskogo fłota. Petersburg: Poligon, 2002. ISBN 5-89173-166-5. (ros.).
• Andrzej Nitka. Trzydziestoletni symbol stuletniej rewolucji. „Morze”. Nr 10/2017. III (25), październik 2017. Warszawa. ISSN 2543-5469. 
• Wiktor Nowikow, Aleksandr Siergiejew: Bogini Rossijskogo fłota «Awrora», «Diana», «Pałłada». Moskwa: Jauza / Kollekcyja / EKSMO, 2009. ISBN 978-5-699-33382-0. (ros.).
• Aleksiej Skworcow: Kriejsier «Awrora» i jejo «sisterszypy» «Diana» i «Pałłada». «Fłag podniat′!». Moskwa: Jauza / EKSMO / Gangut, 2016. ISBN 978-5-699-88643-2. (ros.).
• Maciej Sobański. Bałtyckie boginie. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 6/2009. XVII (98), listopad – grudzień 2009. Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maciej Sobański. Bałtyckie boginie. Część III. „Okręty Wojenne”. Nr 2/2010. XIX (100), marzec – kwiecień 2010. Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Maciej Sobański. Bałtyckie boginie. Część IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4/2010. XVII (102), lipiec – sierpień 2010. Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X.